Η πρόσληψη του Κεφαλαίου στην Ελλάδα(1)
Περιοδικό Θέσεις, Τεύχος 139, περίοδος: Απρίλιος – Ιούνιος 2017
του Γιάννη Μηλιού2
μετάφραση Μπάμπης Αντωνίου
1.Οι πρώτες μεταφράσεις του Κεφαλαίου. Συγκυρίες και συντελεστές
Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, με τη διαμόρφωση ριζοσπαστικών ομίλων και οργανώσεων, την έκδοση μαρξιστικών κειμένων (τόσο πρωτότυπων έργων – αναφορικά κυρίως με το «κοινωνικό ζήτημα» και τον χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού – και μεταφράσεων) και την ανάδυση συνδικαλιστικών πρωτοβουλιών και οργανώσεων. Σημείο καμπής αποτέλεσε η ίδρυση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) το 1918, το οποίο αργότερα μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ). Σε αυτή την ιστορική συγκυρία, οι μεταφράσεις μαρξιστικών έργων γίνονταν κυρίως αντιληπτές ως μορφωτικές πρωτοβουλίες που θα συντελούσαν στην προετοιμασία του προλεταριάτου για την κοινωνική επανάσταση.
Οι πρώτες μεταφράσεις του Κεφαλαίου στα ελληνικά εκδόθηκαν την περίοδο 1927-29. Προηγουμένως είχαν μεταφραστεί επιτομές του Κεφαλαίου, ήδη από το 1921. Όλες οι μεταφράσεις της περιόδου αυτής έγιναν από ενεργά πολιτικά στελέχη του αριστερού-μαρξιστικού κινήματος.
Εντούτοις, μόνο ο 1ος τόμος του Κεφαλαίου και ένα μέρος του 2ου είχαν μεταφραστεί μέχρι τη δεκαετία του 1950. Η πρώτη μετάφραση έγινε από τους αδελφούς Ανδρέα Πουρνάρα (1896-1972) και Δημήτριο Πουρνάρα (1900-1986). Μετέφρασαν το Κεφάλαιο όχι από το γερμανικό πρωτότυπο αλλά από τη γαλλική μετάφραση του Jacques Molitor των ετών 1924-1926 (εκδ. Alfred Costes). Η ελληνική έκδοση αποτελείται από επτά τομίδια («τόμους») που καλύπτουν ολόκληρο τον 1ο τόμο του Κεφαλαίου («τόμοι» A΄-E΄, 1332 σελίδες, 18×12 cm, Μαρξ 1927-28) και τα κεφάλαια 1-14 του δεύτερου τόμου («τόμοι» ΣΤ΄-Ζ΄, 468 σελίδες, 18×12 cm, Μαρξ 1929). Η ποιότητα της μετάφρασης είναι πενιχρή.
Οι αδελφοί Πουρνάρα προσχώρησαν στο σοσιαλιστικό κίνημα σε μικρή ηλικία και από το 1917 ήταν για δεκαετίες ενεργοί στο χώρο της δημοσιογραφίας και των εκδόσεων. Πέραν αυτών, ο Δημήτριος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αριστερή πολιτική σκηνή της χώρας, αλλά και ως μαρξιστής συγγραφέας. Το 1919 δραστηριοποιείτο στον Ελληνικό Σοσιαλιστικό Όμιλο Παρισίων, ο οποίος αποφάσισε να προσχωρήσει στο ΣΕΚΕ, υπό τον όρο ότι το Κόμμα θα εντασσόταν στην Τρίτη Διεθνή (Νούτσος 1991: 495). Το ΣΕΚΕ εντάχθηκε στην Τρίτη Διεθνή το 1920.
Εντούτοις, ο Δ. Πουρνάρας σύντομα αποστασιοποιήθηκε από το Κόμμα. Σε ένα άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο επίσημο θεωρητικό όργανο του Κόμματος, την Κομμουνιστικήν Επιθεώρησιν (ΚΟΜΕΠ) το 1923, έγραφε ότι «η Μόσχα διέπραξε εν ονόματι της Επαναστάσεως και του Σοσιαλισμού σφάλματα σοβαρά και εγκλήματα» (Νούτσος 1992: 210), μια τοποθέτηση η οποία προκάλεσε την επίσημη αποκήρυξη του άρθρου από την Κεντρική Επιτροπή του ΣΕΚΕ (όπ.π.). Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Δ. Πουρνάρας αναδείχθηκε σε ηγετική φυσιογνωμία του «αγροτοσοσιαλιστικού» κινήματος, τασσόμενος υπέρ μιας συμμαχίας του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας με το ΚΚΕ.
Μια δεύτερη, μερική, έκδοση του 1ου τόμου του Κεφαλαίου κυκλοφόρησε το 1927 (Μαρξ 1927), σε μετάφραση των Παντελή Πουλιόπουλου (1900-1943) και Γιώργου Δούμα, τη φορά αυτή από τη γερμανική έκδοση του 1914 (Volksausgabe) που είχε επιμεληθεί ο Karl Kautsky (1854-1938). Η έκδοση αυτή αποτελείτο από δύο τομίδια («τεύχη») που κάλυπταν τα μέρη 1 (το 1ο «τεύχος», 312 σελίδες, 18×12 cm) και 2-3 (το 2ο «τεύχος», 340 σελίδες, 18×12 cm) του 1ου τόμου του Κεφαλαίου. Η ποιότητα της μετάφρασης είναι πολύ καλή. Τα «τεύχη» 3 και 4 της έκδοσης, με τα οποία θα ολοκληρωνόταν η μετάφραση του Κεφαλαίου, ανακοινώθηκαν για το 1928 αλλά δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Ενδεχομένως αυτό να οφείλεται στην κρίση που ξέσπασε στο ΚΚΕ το 1927 και τελικώς οδήγησε στη διαγραφή του Πουλιόπουλου από το Κόμμα (βλ. παρακάτω).
Στον Πρόλογό τους, οι μεταφραστές αναλύουν τις ανεπάρκειες της γαλλικής μετάφρασης του Κεφαλαίου από τον Molitor και κατ’ επέκταση της ελληνικής μετάφρασης από τους Α. και Δ. Πουρνάρα. Υποστήριξαν ότι «η γαλλική αυτή έκδοση είναι από τις πιο άτυχες και δίχως αμφιβολία ήταν η πιο ακατάλληλη ν’ αποτελέση βάση για μια σωστή και αυθεντική μετάφραση του “Κεφαλαίου” στη γλώσσα μας» (Πουλιόπουλος-Δούμας σε Μαρξ 1927: ι΄).
Ως παραδείγματα επισήμαναν μεταξύ άλλων τα ακόλουθα: την παράλειψη από τον Molitor συγκεκριμένων Προλόγων στο Κεφάλαιο, αλλά και αποσπασμάτων του Μαρξικού κειμένου (ιδίως ορισμένων πολεμικών διατυπώσεων του Μαρξ εναντίον του Προυντόν). Την αγνόηση των προσθηκών που ενσωματώθηκαν από τον Ένγκελς στην 4η έκδοση του 1ου τόμου του Κεφαλαίου. Την ανακριβή μετάφραση κρίσιμων όρων και εννοιών, όπως για παράδειγμα του όρου “unbefangen” [απροκατάληπτος, αμερόληπτος] ο οποίος ορισμένες φορές μεταφράζεται ως “ingénument” [επινοητικός], άλλες φορές ως “naïve” [άδολος, αφελής], ή ακόμα και ως “bon enfant” [ήπιος, προσαρμοστικός, χαλαρός], ενώ στα συμφραζόμενα του Μαρξ έχει την έννοια της «απροκατάληπτης (μελέτης της Πολιτικής Οικονομίας)».
Σύμφωνα με τους Πουλιόπουλο και Δούμα, οι Α. και Δ. Πουρνάρας προσέθεσαν πολλές ακόμα ανακρίβειες και λάθη στη μετάφραση του Molitor, καθιστώντας την πρώτη ελληνική έκδοση του Κεφαλαίου ελάχιστα χρήσιμη στους αναγνώστες, και κάνοντας επομένως απαραίτητη τη νέα μετάφραση. «Εκτός από την έλλειψη προσοχής, που δείχνεται σε κάθε σελίδα, είναι φανερό πως ο μεταφραστής ούτε τη γαλλική γλώσσα κατέχει αρκετά ούτε και με τα στοιχεία του μαρξισμού και της οικονομικής και φιλοσοφικής του ορολογίας έχει μεγάλη γνωριμία» (Πουλιόπουλος-Δούμας σε Μαρξ 1927: ιγ΄).
Ο Παντελής Πουλιόπουλος ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες θεωρητικούς του Μαρξισμού και κομμουνιστές πολιτικούς ηγέτες κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Σπούδασε Νομικά και το 1919 εντάχθηκε στο ΣΕΚΕ. Μετά την ελληνική στρατιωτική προέλαση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, επιστρατεύθηκε το 1920 στον ελληνικό στρατό, που πολεμούσε στη Μικρά Ασία. Το 1922 συνελήφθη για αντιπολεμική δράση, αλλά κατάφερε να διαφύγει μετά την κατάρρευση του ελληνικού στρατού την ίδια χρονιά.
Το 1924, στο 3ο Συνέδριο του ΣΕΚΕ, το οποίο μετονομάστηκε τότε σε KKE, ο Πουλιόπουλος εκλέχθηκε ως ο 1ος Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος. Επανεκλέχθηκε Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ τον Σεπτέμβριο 1926, αλλά δεν αποδέχθηκε την εκλογή του. Στη διάσπαση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος κατά την περίοδο αυτή τάχθηκε με τη διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση και διαγράφτηκε από το Κόμμα τον Σεπτέμβριο 1927, μαζί με άλλα σημαντικά κομματικά στελέχη, που διαμόρφωσαν την ομάδα «Σπάρτακος» και την ομώνυμη μηνιαία μαρξιστική επιθεώρηση.
Το 1938 ο Πουλιόπουλος συνελήφθη από τις διωκτικές αρχές της δικτατορίας Μεταξά και φυλακίστηκε. Το 1941, παραδόθηκε από τις ελληνικές αρχές στις δυνάμεις κατοχής του Άξονα, και στις 6 Ιουνίου 1943 εκτελέστηκε από τον ιταλικό στρατό κατοχής, μαζί με άλλους πολιτικούς κρατούμενους. Ο Πουλιόπουλος συνέβαλε σημαντικά στη μαρξιστική θεωρία. Ιδιαίτερης σημασίας είναι η ανάλυσή του για τον χαρακτήρα του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού, και επομένως για τον χαρακτήρα της κοινωνικής επανάστασης. Το βιβλίο του Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική Επανάσταση στην Ελλάδα παραμένει μέχρι σήμερα «κλασικό» στην ελληνική μαρξιστική εργογραφία.
Στη μαρξιστική σειρά βιβλίων «Σοσιαλιστική Βιβλιοθήκη», που κυκλοφόρησαν από τον εκδοτικό οίκο «Αθηνά» το 1927, η συμβολή του Πουλιόπουλου ως μεταφραστή υπήρξε αποφασιστική. Από τα οκτώ βιβλία που εκδόθηκαν στο πλαίσιο της «Σοσιαλιστικής Βιβλιοθήκης», τα δύο μεταφράστηκαν από τον Πουλιόπουλο (N. Μπουχάριν, Η θεωρία του Ιστορικού Υλισμού, με το ψευδώνυμο Φίλιππος Ορφανός, 1927, και Καρλ Κάουτσκι, Οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ, 1927, βλ. παρακάτω), ενώ δύο μεταφράστηκαν από τους Πουλιόπουλο – Δούμα (Καρλ Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, 1927και Το Κεφάλαιο). Είναι πολύ πιθανό ότι ο Πουλιόπουλος αξιοποίησε για το μεταφραστικό του πρόγραμμα το χρονικό διάστημα που, επί δικτατορίας Θ. Πάγκαλου, έμεινε εξόριστος στη Φολέγανδρο (Φεβρουάριος-Αύγουστος 1926).
Ο Γιώργος Δούμας υπήρξε από το 1916 (όντας τότε φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών) μέλος της «Σοσιαλιστικής Νεολαίας Αθηνών», μιας ριζοσπαστικής ομάδας που συνέβαλε στην ίδρυση του ΣΕΚΕ δυο χρόνια αργότερα. Το 1917, τέσσερα μέλη της ομάδας, μεταξύ των οποίων κι ο Γ. Δούμας, καταδικάστηκαν από το Στρατοδικείο για αντιπολεμική δράση αλλά και για την έκδοση του φυλλαδίου του Κροπότκιν (1842-1921) Προς τους νέους (μεταφράστηκε το 1917 από τους Γιώργο Δούμα και Σπύρο Κομιώτη).3 Η εφημερίδα της «Σοσιαλιστικής Νεολαίας», ο Εργατικός Αγών λειτούργησε ως η πρώτη εφημερίδα του ΣΕΚΕ το 1918. Ο Γιώργος Δούμας εκλέχθηκε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος στο 2ο Συνέδριό του τον Απρίλιο 1920. Το 1927, όταν κυκλοφόρησε η μετάφραση του Κεφαλαίου, ο Γ. Δούμας δεν φαίνεται να είχε κάποια κομματικό αξίωμα.
Παρά τη σφοδρή κριτική των Π. Πουλιόπουλου και Γ. Δούμα προς τους Α. και Δ. Πουρνάρα για τη μετάφραση του Κεφαλαίου, φαίνεται ότι διατηρήθηκε επικοινωνία μεταξύ τους κατά την περίοδο 1927-28 και μια μορφή συνεργασίας σε εκδοτικά ζητήματα. Συγκεκριμένα, ο Πουλιόπουλος συνεισέφερε ως συγγραφέας στο Σοσιαλιστικόν Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν της Φιλοσοφίας της Κοινωνιολογίας και της Πολιτικής (1928), το οποίο εξέδωσαν οι αδελφοί Πουρνάρα (βλ. Χαροντάκης 2017). Η έκδοση εκείνη σταμάτησε αλλά τα λήμματα που είχαν συγκεντρωθεί δημοσιεύθηκαν μεταγενέστερα στο Κοινωνιολογικόν και Πολιτικόν Λεξικόν που άρχισε να εκδίδεται από το 1933, και πάλι από τους αδελφούς Πουρνάρα (όπ. π.).
Τον Ιανουάριο 1928, στο τ. 1 του περιοδικού Σπάρτακος – Μηνιαίο περιοδικό της μαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας και πράξης (βλ. παραπάνω) δημοσιεύθηκε βιβλιοκριτική για τις δύο πρώτες εκδόσεις του Κεφαλαίου, με τον εξής τίτλο: «Καρλ Μαρξ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, Μετάφραση Π. Πουλιόπουλου και Γ. Δούμα στη “Σοσιαλιστική Βιβλιοθήκη” (Οίκου Ράλλη) και … μετάφραση ανωνύμων επιστημόνων στο “Ακαδημαϊκό”» (Σπάρτακος … 1982: 45-46). Το κείμενο υπογράφει ο Α. Νορ. (ψευδώνυμο του Γιώργη Νίκολη).
Ο συγγραφέας αναφέρεται αρχικά εκτενώς στη μετάφραση των αδελφών Πουρνάρα, επισημαίνοντας μεγάλο αριθμό ανακριβειών και λαθών. Σταχυολογώ: «Εδώ και μερικούς μήνες ερεκλαμίσθη, κυρίως από το “Ριζοσπάστη”, μια του έκδοση [του Κεφαλαίου, Γ.Μ.] από το “Ακαδημαϊκό” των αδελφών Πουρνάρα […] Είναι όμως αυτή μετάφραση, πιστή μάλιστα, επιστημόνων; […] Στη σελ. 31 […] γράφει [ο μεταφραστής, Γ.Μ.]: “Ένα εμπόρευμα αξίζει ένα άλλο”. Πρόκειται περί του γαλλικού “αν βω” που αποδίδεται με το “είναι ισοδύναμο”, “ισάξιο” κλπ. […] Σελ. 33. Γράφει: “Με το ποσοστό της εργασίας, δηλαδή με τη δημιουργική ουσία της αξίας”. Εδώ ο φίλος δεν ξέρει να μεταφράσει το “συμπστάνς κρεατρίς ντ’ βαλέρ”, που πάει να πει όχι “δημιουργική ουσία” αλλά “ουσία που δημιουργεί αξία”. […] Το κουρέλιασμα του Μαρξ είναι τέτοιο, που μόνο την αγανάκτηση μπορεί να προκαλέσει» (Σπάρτακος 1982: 46). Αντίθετα, για τη μετάφραση των Πουλιόπουλου-Δούμα ο Νίκολης σημειώνει ότι «είναι εκείνη που χρειάζεται για το προλεταριάτο της χώρας μας. […] Στη μία έκδοση σύγχιση, χάος, κακή απόδοση, στην άλλη σαφήνεια, κυριολεξία» (όπ.π.).
Το κείμενο καταλήγει με το ακόλουθο Υστερόγραφο, το οποίο παραθέτω ολόκληρο, διότι είναι δηλωτικό του τρόπου με τον οποίον γινόταν αντιληπτή από μερίδα των κομμουνιστών αγωνιστών της εποχής η μετάφραση μαρξιστικών έργων: «Το πρώτο μέρος της κριτικής αυτής είχε γραφεί το Σεπτέμβρη από τον υποφαινόμενο για το “Ριζοσπάστη” όταν ήτο ακόμα αρχισυντάκτης του. Η κριτική κατέληγε ως εξής: “Είναι ανάγκη για το συμφέρο του κινήματος το ‘αγκιτ προπ’ του κόμματος (σύμφωνα με τις αποφάσεις της Ευρείας) να καταπιαστεί με τον έλεγχο των μεταφράσεων που κυκλοφορούν. Οι διάφοροι εκδότες πρέπει να μάθουν ότι δεν είναι ελεύθεροι να ακατανοητοποιούν έργα τα οποία δε διαβάζονται για πασατέμπο από αργόσχολους τύπους. Τα μαρξικά βιβλία είναι όπλα στην πάλη μιας τάξης που αγωνίζεται για την εκπλήρωση του ιστορικού της προορισμού”. Η κριτική αυτή όμως δεν επετράπη να δημοσιευθεί στο “Ριζοσπάστη” …» (όπ. π.).
Ο Γιώργης Νίκολης έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στο αντιπολεμικό κίνημα του μικρασιατικού μετώπου, υπήρξε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ από το 1924 ως το 1927 και αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη. Εντάχθηκε στην «Αριστερή Αντιπολίτευση του ΚΚΕ» και μετά τη διαγραφή από το Κόμμα εργάστηκε ως δημοσιογράφος στην Καθημερινή, όντας ταυτόχρονα υπεύθυνος για την έκδοση του Σπάρτακου. Σκοτώθηκε το 1929, όταν κατέρρευσε το καφενείο Πανελλήνιον στα Χαυτεία. Από το ίδιο ατύχημα έμεινε ανάπηρος ο Παστιάς Γιατσόπουλος (1897-1979), ηγετικό στέλεχος επίσης του ΣΕΚΕ-ΚΚΕ, της «Αριστερής Αντιπολίτευσης» και του «Σπάρτακου».
Το 1928, οι αδελφοί Πουρνάρα εξέδωσαν ένα απόσπασμα από τη μετάφρασή τους του Κεφαλαίου, συγκεκριμένα το κεφ. 24, «Η λεγόμενη πρωταρχική συσσώρευση», υπό ένα δικό τους «νέο» τίτλο: Καρλ Μαρξ, Η γένεση του κεφαλαίου (Μαρξ 1928). Στην έκδοση αυτή δεν αναφέρεται το όνομα των μεταφραστών. Είναι πιθανό ότι, στο «εκπαιδευτικό» εκδοτικό τους πρόγραμμα, οι αδελφοί Πουρνάρα αποφάσισαν να διαθέσουν στο ελληνικό κοινό ένα απόσπασμα του Κεφαλαίου που θεωρούσαν σημαντικό αλλά ταυτόχρονα «εύκολο» στην πρόσληψη. Εντούτοις, εισάγοντας τον δικό τους αυθαίρετο τίτλο στο τμήμα αυτό, δημιούργησαν την εντύπωση ότι επρόκειτο για ένα αυτοτελές έργο του Μαρξ.4
Το 1945 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μάρη-Κοροντζή και πάλι το 24ο κεφ. του 1ου τόμου του Κεφαλαίου, με τον ίδιο αυθαίρετο τίτλο: Η γένεση του κεφαλαίου (Μαρξ 1945-α), τη φορά αυτή μεταφρασμένο από το γερμανικό πρωτότυπο, αλλά χωρίς να αναφέρεται το όνομα του μεταφραστή. Όμως η ίδια μετάφραση, με μικρές αλλαγές που όλες αφορούσαν αποκλειστικά την επικαιροποίηση γλωσσικών εκφράσεων, κυκλοφόρησε και πάλι το 2000 από τις εκδόσεις Κοροντζή (συνέχεια των εκδόσεων Μάρη-Κοροντζή), με πρόλογο του Περικλή Ροδάκη (1923-2013).5 Τη φορά αυτή αναφέρεται το όνομα του μεταφραστή Αντώνη Δούμα. Η ποιότητα της μετάφρασης είναι μέτρια.
Ο Αντώνης Δούμας ήταν αδελφός του Γιώργου Δούμα (βλ. παραπάνω). Το 1916, μαθητής Γυμνασίου ακόμη, ήταν μέλος της «Σοσιαλιστικής Νεολαίας Αθηνών» και στη συνέχεια, το 1918, υπήρξε ιδρυτικό μέλος του ΣΕΚΕ (Νούτσος 1991: 353). Μετά την «αριστερή στροφή» το Κόμματος το 1923-24, ο Α. Δούμας διαγράφτηκε από το ΣΕΚΕ μαζί με την «παλιά φρουρά» κομματικών μελών (Νούτσος 1992: 49). Το 1923 μετέφρασε το Κράτος και επανάστασις του Λένιν. Καθώς η μετάφραση αυτή εκδόθηκε από την «Ελληνική Ομοσπονδία του Εργατικού Κόμματος της Αμερικής» και την «Ελληνικήν Σοσιαλιστικήν Ένωσιν εν Αμερική» (Νούτσος 1991: 510), είναι πιθανόν ότι ο Α. Δούμας είχε μεταναστεύσει στη Νέα Υόρκη.
2. Πρόσληψη του Κεφαλαίου μέσω επιτομών
Στην πρόσληψη του Κεφαλαίου στην Ελλάδα πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι μεταφράσεις περιλήψεων ή επιτομών του έργου, οι περισσότερες από τις οποίες κυκλοφόρησαν πριν από τις πρώτες μεταφράσεις του ίδιου του Κεφαλαίου.
Η πρώτη τέτοια επιτομή ήταν η Περίληψη του Paul Lafargue (1842-1911), που μεταφράστηκε ελληνικά (Μαρξ 1921) από το γαλλικό πρωτότυπο (Guillaumin Éditeur, Paris 1897). Η έκδοση (183 σελίδες, 15×10 cm) περιλαμβάνει μια δισέλιδη βιογραφία του Μαρξ και μια εκτενή Εισαγωγή 71 σελίδων από τον Vilfredo Pareto (1848-1923), ο οποίος επιχειρεί να ανασκευάσει αυτό που αντιλαμβάνεται ως θεωρία της αξίας του Μαρξ (στην ουσία κρίνει τη ρικαρδιανή θεωρία της αξίας). Το όνομα του μεταφραστή (όπως και του συγγραφέα της βιογραφίας του Μαρξ) δεν αναφέρεται.
Η ποιότητα της μετάφρασης είναι πολύ χαμηλή, πράγμα που έσπευσε να επισημάνει ο καθηγητής Δημήτριος Καλιτσουνάκις (1888-1982), ιδρυτής, εκδότης και διευθυντής της τριμηνιαίας επιθεώρησης Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών (1921-1971), τεύχος 1, 1921: 80-84.6 Ο Καλλιτσουνάκις δεν κρίνει μόνον την προχειρότητα της ελληνικής έκδοσης, αλλά επισημαίνει επίσης τις ελλείψεις της περίληψης του Λαφάργκ (που περιορίζεται στον 1ο μόνον τόμο του Κεφαλαίου). Μεταξύ άλλων επισημαίνει: «Εις την γερμανικήν γλώσσαν υπάρχουσιν αρκεταί τοιαύται περιλήψεις του “Κεφαλαίου” […] και ετέρα […] η οποία εν προκειμένω θα ήρμοζεν, ως υποθέτω, περισσότερον της προτιμηθείσης […] η του από 30ετίας εξ επαγγέλματος μετά του “Κεφαλαίου” του Μαρξ ασχολουμένου Ιωάννου Borchardt7 » (Καλλιτσουνάκις 1921: 6).
Δύο χρόνια αργότερα, μεταφράστηκε ελληνικά η επιτομή του Κεφαλαίου που συνέγραψε ο Julian Borchardt, 8 από το δεκαπενθήμερο περιοδικό Αρχείον Μαρξισμού (Μαρξ 1923-24). Το περιοδικό αυτό εκδιδόταν από μια πολιτική ομάδα, η οποία έπαιξε σημαντικό ρόλο στο κομμουνιστικό κίνημα της χώρας κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Το έργο του Μπόρχαρντ δημοσιεύθηκε σε 24 συνέχειες (περίπου τριών σελίδων έκαστη, 27, 5×20, 8 cm), σε διαδοχικά τεύχη του Αρχείου Μαρξισμού, από την 1η Μαΐου 1923 έως την 15η Απριλίου 1924. Η μετάφραση έγινε από το γερμανικό πρωτότυπο. Παραλήφθηκε η Εισαγωγή του Μπόρχαρντ στην πρωτότυπη γερμανική έκδοση, ενώ δεν αναφέρεται το όνομα του μεταφραστή. Η ποιότητα της μετάφρασης είναι χαμηλή.
Το δεκαπενθήμερο περιοδικό Αρχείον Μαρξισμού υποστηριζόταν από την ομώνυμη ομάδα πρώην μελών του ΣΕΚΕ, τα οποία διαγράφτηκαν από το Κόμμα το 1924. Η ομάδα, ορισμένα από τα ηγετικά στελέχη της οποίας προέρχονταν από τη «Σοσιαλιστική Νεολαία Αθηνών», είχε ιδρυθεί το 1921 στο εσωτερικό του ΣΕΚΕ, με διακηρυγμένο στόχο να προάγει την ιδεολογική-μορφωτική δουλειά στο εσωτερικό της εργατικής τάξης, ως μιας αναγκαίας προπαρασκευαστικής διαδικασίας για τη σοσιαλιστική επανάσταση.
Το περιοδικό εξέδωσε συνολικά 69 τεύχη σε τρεις εκδοτικές περιόδους (1923-24, 1924-25, 1927-28). Κατά την πρώτη περίοδο κυκλοφορίας του περιοδικού (24 τεύχη, από 1/5/1923 μέχρι 25/4/1924), ως διευθυντής, υπεύθυνος κατά τον νόμο, εμφανίζεται ο Χρήστος Δεδούσης, ο οποίος μετέφραζε από τα γερμανικά και κατά πάσα πιθανότητα είναι και ο μεταφραστής της κατά Μπόρχαρντ επιτομής του Κεφαλαίου.
Στο 1ο τεύχος του περιοδικού (1/5/1923), δηλώνεται ότι στόχος της έκδοσης είναι «η δημοσίευσις των θεμελιωδών έργων της θεωρίας και της πράξεως του Μαρξισμού» (Αρχείον Μαρξισμού τ. 1, 1/5/1923: 1). Κατά την πρώτη περίοδο έκδοσης του περιοδικού δημοσιεύθηκαν οι μεταφράσεις των ακόλουθων μαρξιστικών έργων, πέρα από την επιτομή του Κεφαλαίου του Μπόρχαρντ: Ν. Λένιν, Κράτος και επανάσταση. Ε. Βάργκα, Η δικτατορία του προλεταριάτου. Κ. Κάουτσκυ, Το πρόγραμμα της Ερφούρτης. Κ. Μαρξ, Κριτική του Προγράμματος της Γκότα. Ν. Λένιν, Ο ιμπεριαλισμός ως τελευταίος σταθμός του καπιταλισμού.
Η πολιτική ομάδα πίσω από το Αρχείον Μαρξισμού (γνωστή και ως Αρχειομαρξιστές), κατάφερε ήδη από το 1926 να αποκτήσει σημαντική επιρροή στη ριζοσπαστική νεολαία και κομμάτια της εργατικής τάξης. Σύμφωνα με τον Κώστα Παλούκη, «το 1930 η αρχειομαρξιστική οργάνωση ήταν σχεδόν τόσο ισχυρή όσο και το Κομμουνιστικό Κόμμα» (Paloukis 2016). Στη συγκυρία εκείνη (1930), ο Λέων Τρότσκι αναγνώρισε τους Αρχειομαρξιστές ως το ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, παρά το γεγονός ότι τον ίδιο πολιτικό χώρο διεκδικούσε και η ομάδα του «Σπάρτακου» υπό την ηγεσία του Παντελή Πουλιόπουλου. Η πολιτική επιρροή των Αρχειομαρξιστών εξασθένισε μετά το 1934, όταν η οργάνωση διασπάστηκε.
Η τρίτη επιτομή του Κεφαλαίου που μεταφράστηκε στα ελληνικά ήταν εκείνη που συνέγραψε ο Καρλ Κάουτσκυ (Kautsky 1927: Οι οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ, 376 σελίδες, 18×12 cm), μεταφρασμένη από τον Πουλιόπουλο (από την 8η γερμανική έκδοση του 1903). Εκδόθηκε λίγους μήνες πριν την κυκλοφορία της μετάφρασης από τους Πουλιόπουλο-Δούμα του [τμήματος] του 1ου τόμου του Κεφαλαίου. Η ελληνική μετάφραση ξεκινάει με τον Πρόλογο του Κάουτσκυ στην 1η έκδοση του βιβλίου (1887), αλλά παραλείπει τους Προλόγους του συγγραφέα στην 4η (1892) και την 8η (1903) έκδοση. Η ποιότητα της μετάφρασης είναι καλή.
Η μετάφραση από τον Πουλιόπουλο της επιτομής του Κεφαλαίου του Κάουτσκυ επανεκδόθηκε δυο φορές υπό τα εξής στοιχεία: Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο. Επίτομο εκλαϊκευμένο από τον Καρλ Κάουτσκυ, μετάφραση Βόδας Κοραής, Αθήνα: Ηνίοχος, 1965. Στη δεύτερη επανέκδοση με τον ίδιο τίτλο από τις εκδόσεις «Μαρξιστικό αρχείο» απουσιάζει τόσο το όνομα του μεταφραστή όσο και η ημερομηνία έκδοσης.
Πίσω από αυτή την «κλεψιτυπία»9 βρίσκεται το ακόλουθο γεγονός: Το 1964 κυκλοφόρησε η 2η έκδοση του βιβλίου του Πουλιόπουλου Δημοκρατική ή σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη» (που ανήκαν στο Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδος). Εναντίον του εκδότη κινήθηκε όμως τότε δικαστικά η χήρα του Πουλιόπουλου, Φιλησία Στάθη-Πουλιοπούλου, ως κάτοχος των πνευματικών δικαιωμάτων των έργων του Πουλιόπουλου.10 Αποτέλεσμα αυτής της στάσης της χήρας Πουλιοπούλου ήταν είτε να ανασταλεί η έκδοση των έργων του, είτε να κυκλοφορούν αυτά συγκαλυμμένα, όπως στην εξεταζόμενη περίπτωση, υπό διαφορετικούς τίτλους και χωρίς το όνομα του πραγματικού μεταφραστή ή συγγραφέα.
Η τέταρτη έκδοση επιτομής του Κεφαλαίου έγινε το 1945, λίγο μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την κατοχή εκ μέρους των δυνάμεων του Άξονα. Επρόκειτο για μια δεύτερη μετάφραση της επιτομής του Μπόρχαρντ, υπό τον τίτλο: Το Κεφάλαιον. Αι θεμελιώδεις θεωρίαι του Σοσιαλισμού, Πρόλογος, μετάφρασις, περίληψις, κατάταξις, κριτική υπό Δ. Κούση, υφηγητού Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (340 σελίδες, 18×12 cm. Μαρξ 1945-b). Η μετάφραση έγινε από τη γαλλική έκδοση του βιβλίου.11 Η ποιότητα της μετάφρασης είναι πολύ χαμηλή. Ο μεταφραστής Δημοσθένης Κούσης έγινε γνωστός μετά τον Πόλεμο για τις κριτικές του προς τη μαρξιστική οικονομική θεωρία.12
Την ίδια χρονιά, ο Γ. Δ. Ζιούτος (ψευδώνυμο του Γιώργου Ζωιτόπουλου, 1903-1967) δημοσίευσε στην Κομμουνιστική Επιθεώρηση (τ. 42, 26/9/1945) ένα πολεμικό άρθρο για τον επιπόλαιο χαρακτήρα των μεταφράσεων του Κεφαλαίου και των επιτομών του, με εξαίρεση τις μεταφράσεις Πουλιόπουλου-Δούμα. Ο αρθρογράφος στρέφεται κυρίως εναντίον του Δημοσθένη Κούση, τον οποίο θεωρεί τυπική περίπτωση αντιδραστικού διανοούμενου, ο οποίος επιχειρεί να επιβιώσει δυσφημίζοντας τον Μαρξ και το Κεφάλαιο.
Σύμφωνα με τον Ζιούτο (1945), ο Κούσης ξεκίνησε την καριέρα του ως υμνητής των οικονομικών του «ολοκληρωτικού κράτους» του γερμανικού ναζισμού, του ιταλικού φασισμού και της δικτατορίας του Ιωάννου Μεταξά (1936-1941). Είναι πιθανό ότι το 1945, με τη μετάφραση αυτή, ο Κούσης επιδίωκε να συγκαλύψει την προηγούμενη φιλο-φασιστική εμπλοκή του στα δημόσια πράγματα της χώρας, θέλοντας να παρουσιάσει τον εαυτό του σαν «ερευνητή των κοινωνικών συστημάτων». Αυτό μπορεί να ερμηνεύει και την αυθαίρετη προσθήκη του υποτίτλου «Αι θεμελιώδεις θεωρίαι του Σοσιαλισμού», στον τίτλο του βιβλίου του Μπόρχαρντ.
3.Δύο ολοκληρωμένες μεταφράσεις των τριών τόμων του Κεφαλαίου
Στη δεκαετία του 1950 ξεκίνησαν σχεδόν ταυτόχρονα δύο μεταφραστικά εγχειρήματα και των τριών τόμων του Κεφαλαίου.
Το πρώτο πρόγραμμα μετάφρασης το ξεκίνησε ο δικηγόρος Γιάννης Σκουριώτης (1915-1980) το 1954 και το ολοκλήρωσε το 1965. Ο Σκουριώτης εξέδωσε το Κεφάλαιο με δικά του μέσα. Οι τρεις τόμοι του Κεφαλαίου εκδόθηκαν με την ακόλουθη σειρά:
Ο 1ος τόμος εκδόθηκε σε 9 «τεύχη», 5.000 αντίτυπα το καθένα, από τον Σεπτέμβριο 1954 μέχρι τον Δεκέμβριο 1957 και ακολούθως δέθηκε ως αυτοτελής τόμος (21×14.5 cm). Η έκδοση περιέχει την «Ιστορική εισαγωγή» του μεταφραστή, τον Πρόλογο του Ριαζάνωφ στην MEGA1 (1927), 13 τον Πρόλογο του Κάουτσκυ στη «Λαϊκή Έκδοση» (Volksausgabe) του 1914, τους Προλόγους του Ένγκελς στην 3η γερμανική έκδοση (1883), στην αγγλική έκδοση (1886) και στην 4η γερμανική έκδοση (1896), τον Πρόλογο του Μαρξ στην 1η (1867) και τον Επίλογο στη 2η (1873) γερμανική έκδοση, την επιστολή του Μαρξ στον Maurice Lachâtre (Πρόλογος στην 1η γαλλική έκδοση, 1872) και τον Επίλογό του στη γαλλική έκδοση (1875).
Η μετάφραση έγινε από τη γερμανική έκδοση του 1953 (Dietz Verlag, Ανατολικό Βερολίνο). Ο μεταφραστής σημειώνει ότι έλαβε επίσης υπόψη του τη Volksausgabe του Κάουτσκυ, την αγγλική μετάφραση των E. B. Aveling και S. Moore, τις γαλλικές μεταφράσεις των J. Roy και J. Molinor, τη ρωσική μετάφραση του Stepanov και τις προηγούμενες ελληνικές μεταφράσειs (των αδελφών Πουρνάρα και των Πουλιόπουλου – Δούμα).
Ο 2ος τόμος εκδόθηκε σε 5 «τεύχη», 5.000 αντίτυπα το καθένα, από τον Οκτώβριο 1959 μέχρι τον Μάρτιο 1965 και ακολούθως δέθηκε την ίδια χρονιά (1965) ως αυτοτελής τόμος (21×14, 5 cm). Ο τόμος αρχίζει με τον Πρόλογο στη ρωσική έκδοση από το Ινστιτούτο Μαρξ-Ένγελς-Λένιν της Μόσχας (δεν αναφέρεται ημερομηνία), και ακολουθείται από τους Προλόγους του Ένγκελς στις εκδόσεις του 1885 και 1893. Μεταφράστηκε από τη γερμανική έκδοση του 1893 (Otto Meissner Verlag).
Ο 3ος τόμος εκδόθηκε σε 5.000 αντίτυπα τον Σεπτέμβριο 1965 (21×14.5 cm). Η μετάφραση άρχισε το 1959 και έγινε από το γερμανικό πρωτότυπο (χωρίς να δίνονται περαιτέρω πληροφορίες). Το κείμενο ξεκινάει με τον Πρόλογο του Ένγκελς (1894) και ολοκληρώνεται με τον «Επίλογό» του.
Η ποιότητα της μετάφρασης και των τριών τόμων είναι καλή, παρά τη χρήση ορισμένων απαρχαιωμένων δημοτικιστικών εκφράσεων.
Ο Σκουριώτης ήταν σοσιαλιστής, αρχικά ενταγμένος στο «Σοσιαλιστικό Κόμμα – Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας», που είχε τις ρίζες του στη σοσιαλιστική πτέρυγα του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Με την ίδρυση της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ) το 1951, ο Σκουριώτης εντάχθηκε στο νέο Κόμμα το οποίο συνένωνε και ανασύντασσε τις δυνάμεις της κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής Αριστεράς, μετά την ήττα του ΚΚΕ στον εμφύλιο πόλεμο (1946-49).
Το δεύτερο πρόγραμμα μετάφρασης των τριών τόμων του Κεφαλαίου ξεκίνησε μετά από σχετική απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του KKE τον Οκτώβριο 1951:
Ο 1ος και ο 2ος τόμος εκδόθηκαν το 1954 και αντίστοιχα το 1956 στη Ρουμανία, και ανατυπώθηκαν το 1963 (εκδόσεις «Μόρφωση») και το 1976 (εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή) στην Ελλάδα (14×21 cm). Μέχρι την πτώση της δικτατορίας, οι εκδόσεις του 1963 ήταν αυτές που κυκλοφορούσαν στη χώρα, καθότι οι προηγούμενες (1954 και 1956) ήταν προσβάσιμες κυρίως στους πολιτικούς πρόσφυγες και τους Έλληνες του εξωτερικού.14 Ο 3ος τόμος του Κεφαλαίου εκδόθηκε στην Ελλάδα το 1979 (εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 14×21 cm). Βλ. Μαρξ (1954, 1956, 1963, 1976, 1979).
Στις εκδόσεις του 1ου και 2ου τόμου του Κεφαλαίου του 1954-56 και 1963 σημειώνεται ότι πρόκειται για «μετάφραση Ελλήνων γλωσσομαθών του εξωτερικού», με «θεώρηση – επιμέλεια ειδικών οικονομολόγων και κοινωνιολόγων». Στην ανατύπωση του 1976 ως μεταφραστής αναφέρεται ο Παναγιώτης Μαυρομμάτης (1904-1985), ενώ για πρώτη φορά σημειώνεται ότι η μετάφραση έγινε μετά από απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ τον Οκτώβριο 1951. Επίσης το εισαγωγικό σημείωμα στον 1ο τόμο υπογράφει «ο μεταφραστής» στην έκδοση του 1976, ενώ στις παλαιότερες εκδόσεις το υπέγραφε «ο εκδότης». Ο Μαυρομμάτης μετέφρασε επίσης και τον 3ο τόμο του Κεφαλαίου.
Η διαφορά στα ονόματα των μεταφραστών των δύο πρώτων τόμων του Κεφαλαίου σχετίζεται με την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, την απαγόρευση του ΚΚΕ και των άλλων κομμουνιστικών οργανώσεων και τις διώξεις των κομμουνιστών την περίοδο 1947-1974. Η έκδοση του 1ου και του 2ου τόμου του Κεφαλαίου το 1963 υπήρξε ουσιαστικά μια καλυμμένη εκδοτική πρωτοβουλία του ΚΚΕ στην Ελλάδα.
Σύμφωνα με τα εισαγωγικά σημειώματα, ο 1ος τόμος μεταφράστηκε από την 4η γερμανική έκδοση και ο 2ος τόμος από την έκδοση του 1893, τις οποίες επιμελήθηκε ο Ένγκελς. Ο μεταφραστής σημείωσε ότι έλαβε επίσης υπόψη τη ρωσική μετάφραση του 1949 από τους Stepanov-Skvorktsov (και για τους δύο τόμους), και τις γαλλικές μεταφράσεις (του J. Roy για τον 1ο τόμο, και του E. Cogniot για τον 2ο τόμο). Ένα μεγάλο ρωσικό απόσπασμα που παραθέτει ο Μαρξ στον Επίλογο της 2ης έκδοσης του 1ου τόμου μεταφράστηκε από το ρωσικό πρωτότυπο.
Ο 3ος τόμος του Κεφαλαίου μεταφράστηκε, σύμφωνα με το σημείωμα του μεταφραστή, από το γερμανικό πρωτότυπο (MEW, Vol. 25, Dietz Verlag 1964). Ο μεταφραστής έλαβε επίσης υπόψη του τη ρωσική μετάφραση του 1961, τη γαλλική μετάφραση των Editiones Sociales (1957-60) και τη ρουμανική μετάφραση (δεν δίνονται περισσότερες πληροφορίες).
Η ποιότητα της μετάφρασης του 1ου και του 3ου τόμου είναι πολύ καλή, και του 2ου τόμου καλή. Στον 2ο τόμο ο μεταφραστής συχνά συγχέει τους όρους “zirkulierend” (κυκλοφορούν) and “Zirkulations_” (κυκλοφοριακό), ένα σφάλμα που εντοπίζουμε και στη μετάφραση Σκουριώτη.
Ο Παναγιώτης Μαυρομμάτης ήταν υψηλόβαθμο στέλεχος του ΚΚΕ, μέλος της Κεντρικής Επιτροπής κατά τη 12η Ολομέλεια του Φεβρουαρίου 1968, όταν το Κόμμα διασπάστηκε, με την αποχώρηση των στελεχών που αργότερα συγκρότησαν το ΚΚΕ(εσωτερικού). Ο ίδιος μετέφρασε επίσης τους τρεις τόμους των Θεωριών για την Υπεραξία. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, ο Μαυρομμάτης εργάστηκε με ομάδα συνεργατών, διατηρώντας πάντα την τελική ευθύνη για τη μετάφραση.
4.Μεταφράσεις «ανέκδοτων» τμημάτων του Κεφαλαίου
Η ολοκληρωμένη μετάφραση των τριών τόμων του Κεφαλαίου δεν περιείχε15 το κεφάλαιο VI του χειρογράφου 1863-65 («Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής»), ούτε μια αναλυτική παρουσίαση των διαφορών της 1ης έκδοσης του 1ου τόμου (1867) συγκριτικά με τις μεταγενέστερες εκδόσεις. Το αυξημένο ενδιαφέρον για το Κεφάλαιο στην Ελλάδα οδήγησε σε μία μερική (Μαρξ 1983, καλή ποιότητα μετάφρασης από τον Ζαχαρία Δεμαθά) και μία ολοκληρωμένη μετάφραση (Μαρξ 1984, χαμηλή ποιότητα μετάφρασης) των Αποτελεσμάτων της άμεσης διαδικασίας παραγωγής, και σε μία εξαιρετικής ποιότητας μετάφραση από τον Γιώργο Σταμάτη του πρώτου κεφαλαίου από την πρώτη έκδοση του Κεφαλαίου (1867) με το «Παράρτημα I.1: Η αξιακή μορφή» (Μαρξ 1991).
5.Η νέα μετάφραση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου (2016)
Το 2016 κυκλοφόρησε μια νέα έκδοση του 1ου τόμο του Κεφαλαίου, σε μετάφραση Θανάση Γκιούρα και επιστημονική επιμέλεια των Θανάση Γκιούρα, Θωμά Νουτσόπουλου σε συνεργασία με τον Διονύση Γράβαρη (1.110 σελίδες, 16.2×24 cm) – Marx 2016). Η έκδοση περιέχει επίσης ένα CD με εποπτικό υλικό που σχετίζεται με το Κεφάλαιο, την επιλογή και επιμέλεια του οποίου έκανε ο Ηλίας Γεωργαντάς.
H μετάφραση έγινε, από ό, τι φαίνεται, από τη MEGA2 II.8, η οποία αναπαράγει την 3η έκδοση του Κεφαλαίου (1883), [βλ. και Σταμάτης 2017]. Μετά κάποια εισαγωγικά σημειώματα και τον εκτενή Πρόλογο των συντελεστών της ελληνικής μετάφρασης και επιμέλειας, στον τόμο δημοσιεύονται οι Πρόλογοι του Μαρξ στην 1η γερμανική (1867) και τη γαλλική (1872) έκδοση. Οι Επίλογοι του Μαρξ στη 2η γερμανική έκδοση (1873) και τη γαλλική έκδοση (1875) δημοσιεύονται στο τέλος του κειμένου του 1ου τόμου. Ακολουθούν 5 Παραρτήματα: I: Όλα τα ξενόγλωσσα παραθέματα του Μαρξ στην πρωτότυπη γλώσσα. II:
Το πρώτο κεφάλαιο από την 1ηέκδοση του 1ου τόμου: «Εμπόρευμα και χρήμα» μαζί με το «Παράρτημα Ι.1: Η αξιακή μορφή» (μεταφράζεται από τη MEGA2, II.5, βλ. Σταμάτης 2017). III: Συμπληρώσεις και αλλαγές στον 1ο τόμο του Κεφαλαίου μεταξύ 1ης και 2ης έκδοσης (Δεκέμβριος 1871 – Ιανουάριος 1872), μεταφρασμένο από τη MEGA2 II.6, σ. 3-54. IV: Μέρος από τα αποσπάσματα της γαλλικής έκδοσης που δεν συμπεριλήφθηκαν σε οποιαδήποτε άλλη έκδοση (μεταφρασμένο από τη MEGA2 II.10, Apparat, σ. 732-783, βλ. Σταμάτης 2017). V: Προσθήκες και πρόλογοι από τον Ένγκελς. Η ποιότητα της μετάφρασης είναι καλή.
Μια κριτική παρουσίαση και αξιολόγηση της μετάφρασης αυτής του 1ου τόμου του Κεφαλαίου, η οποία εστιάζει στη δομή και τα περιεχόμενα της έκδοσης, την απόδοση στην ελληνική γλώσσα ορισμένων θεμελιωδών Μαρξικών όρων και στον πρόλογο των Ελλήνων συντελεστών γράφτηκε από τον Γιώργο Σταμάτη και δημοσιεύεται στο παρόν τεύχος των Θέσεων.
6.Το Κεφάλαιο σε σκίτσα
Το «κόμικ» Το Κεφάλαιο για αρχάριους [Capital for Beginners] των David Smith (κείμενα) και Phil Evans (σκίτσα), κυκλοφόρησε το 2008 στη Θεσσαλονίκη από τις εκδόσεις «Επιλογή». Η μετάφραση των κειμένων έγινε από τον Γιώργο Παπαπαναγιώτου από την πρωτότυπη αγγλική έκδοση του 1982.
7.Εκδόσεις για το Κεφάλαιο
Τα τελευταία 35 χρόνια το ενδιαφέρον για τη μαρξιστική θεωρία και το Κεφάλαιο παρέμεινε υψηλό στην Ελλάδα. Ιστορικά γεγονότα όπως η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, τα οποία όξυναν την κρίση της Αριστεράς, δημιούργησαν μια μάλλον αντίστροφη κίνηση σε μερίδες της αριστερής διανόησης και της ριζοσπαστικής νεολαίας, ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη θεωρία, το έργο του Μαρξ και ειδικότερα το Κεφάλαιο. Στο πλαίσιο αυτό, από τη δεκαετία του 1980 μεταφράστηκαν οι ακόλουθες μαρξιστικές μελέτες με αντικείμενο το Κεφάλαιο:
Ben Fine and Laurence Harris, Ξαναδιαβάζοντας το Κεφάλαιο[Re-reading Capital], μετάφραση Θανάσης Αθανασίου και Νικηφόρος Σταματάκης (Fine & Harris 1982).
Althusser, L., Balibar, É., Establet, R., Macherey, P., Rancière, J., Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο[Lire le Capital], μετάφραση Δημήτρης Δημούλης, Χρήστος Βαλλιάνος και Βίκυ Παπαοικονόμου, επιμέλεια και μετάφραση όλων των παραθεμάτων των Μαρξ-Ένγκελς από το γερμανικό πρωτότυπο από τον Δημήτρη Δημούλη (Althusser, L., Balibar, É., Establet, R., Macherey, P., Rancière, J., 2003).
Ernest Mandel, Εισαγωγή στο Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ, μετάφραση Γρηγόρης Ζαρωτιάδης (Mandel 2007).
Στις Θέσεις έχουν δημοσιευθεί δεκάδες μελέτες σχετικά με τη θεωρία του Μαρξ στο Κεφάλαιο. Οι μεταφράσεις που δημοσιεύθηκαν στις Θέσεις περιλαμβάνουν κείμενα των Louis Althusser, Chris Arthur, Etienne Balibar, Michael Heinrich, Stephen Hymer, John Milios, Jacques Ranciere, Isaac I. Rubin, Georg Stamatis, Mikhail v. Tugan-Baranowsky και άλλων.
Τον Ιανουάριο 2017, οι Θέσεις, σε συνεργασία με το Ίδρυμα Rosa Luxemburg – Παράρτημα Ελλάδας, οργάνωσαν ένα διήμερο διεθνές Συνέδριο στην Αθήνα, για την επικαιρότητα του Κεφαλαίου του Μαρξ, 150 χρόνια μετά την έκδοση του 1ου τόμου: «150 χρόνια Καρλ Μαρξ το Κεφάλαιο.Στοχασμοί για τον 21ο αιώνα». Κεντρικοί ομιλητές ήταν οι Etienne Balibar, Marta Harnecker, Michael Heinrich, Σπύρος Λαπατσιώρας και Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος, Michael Lebowitz, Soraya Lunardi και Δημήτρης Δημούλης, Γιάννης Μηλιός. Εκτενείς σχολιασμούς στις εισηγήσεις των κεντρικών ομιλητών έκαναν οι Χρήστος Βαλλιάνος, Βασίλης Δρουκόπουλος, Γιώργος Οικονομάκης, Δημήτρης Παπαφωτίου, Μιχάλης Σκομβούλης, Παναγιώτης Σωτήρης, Πέτρος Ψαρρέας. Τα πρακτικά του Συνεδρίου, σε επιμέλεια του Γιάννη Μηλιού, θα εκδοθούν από το Ίδρυμα Rosa Luxemburg εντός του 2017.
Τον Απρίλιο 2017, κυκλοφορεί το βιβλίο του Michael Heinrich Εισαγωγή στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου, σε μετάφραση από το γερμανικό πρωτότυπο από τη Σοφία Λαλοπούλου (Heinrich 2017).
8.Μια συμπερασματική παρατήρηση
Το Κεφάλαιο παραμένει επίκαιρο στην Ελλάδα επί έναν αιώνα. Πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά την πρώτη περίοδο πρόσληψης-διάδοσης του Κεφαλαίου στη χώρα, η μετάφρασή του όπως και των επιτομών του, γινόταν αντιληπτή ως μέρος της άμεσης αριστερής ιδεολογικής παρέμβασης. Τις μεταφράσεις αναλάμβαναν ως επί το πλείστον πρώτης γραμμής πολιτικά στελέχη των οργανώσεων και κομμάτων της Αριστεράς.
Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων η ποιότητα των μεταφράσεων παρέμενε χαμηλή, με την εξαίρεση εκείνων που ανέλαβαν οι Παντελής Πουλιόπουλος και Γιώργος Δούμας. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ποιότητα των μεταφράσεων και το επίπεδο των συζητήσεων αναβαθμίστηκαν σημαντικά, καθώς το Κεφάλαιο εντάχθηκε στο ευρύτερο πλαίσιο των θεωρητικών συζητήσεων και αντιπαραθέσεων στην Πολιτική Οικονομία και τις κοινωνικές επιστήμες.
Για τους μαρξιστές ερευνητές και τους αριστερούς διανοούμενους, το Κεφάλαιο συνιστά τη θεωρητική αφετηρία για την αποκρυπτογράφηση και σε βάθος ανάλυση των εσωτερικών αλληλοσυσχετίσεων που διέπουν τον καπιταλισμό. Στους ριζοσπάστες στοχαστές και πολιτικούς ακτιβιστές παρέχει τα απαραίτητα θεωρητικά εργαλεία για να απομυθοποιούν τις «αλήθειες» των κυρίαρχων αστικών ιδεολογικών σχημάτων, ιδεολογικών βεβαιοτήτων και συνεπαγωγών πολιτικής.
Βιβλιογραφία
Ολοκληρωμένες εκδόσεις του Κεφαλαίου
Μαρξ, Καρλ (1927-28), Το Κεφάλαιον, τόμος 1ος, μεταφράζεται από επιτροπή επιστημόνων υπό την διεύθυνση Α. & Δ. Πουρνάρα, Αθήνα: «Ακαδημαϊκόν» Διεθνές Βιβιοπωλείον.
Μαρξ, Καρλ (1954-1965), Το Κεφάλαιο, τόμοι 1-3, μετάφραση και ερμηνευτικές σημειώσεις Γιάννη Δ. Σκουριώτη, Αθήνα: έκδοση του μεταφραστή, έκαστος τόμος σε 5.000 αντίτυπα. Τόμος 1ος: 1954 -1957. Τόμος 2ος: 1959-1965. Τόμος 3ος: 1965.
Μαρξ, Καρλ (1954, 1956, 1963, 1976, 1979), Το Κεφάλαιο, τόμοι 1-3:
Τόμος 1ος. 1954: «Νέα Ελλάδα» (Ρουμανία), μετάφραση Ελλήνων γλωσσομαθών του εξωτερικού, θεώρηση – επιμέλεια ειδικών οικονομολόγων και κοινωνιολόγων, 5.000 αντίτυπα. Ανατύπωση 1963 σε δύο ημιτόμους, μετάφραση Ελλήνων γλωσσομαθών του εξωτερικού, θεώρηση – επιμέλεια ειδικών οικονομολόγων και κοινωνιολόγων, Αθήνα: εκδ. «Μόρφωση». Ανατύπωση 1976: μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομμάτης, Αθήνα: «Σύγχρονη Εποχή», 5.000 αντίτυπα. Εκτιμώμενος αριθμός αντιτύπων σε αλλεπάλληλες ανατυπώσεις: 50.000.
Τόμος 2ος. 1956: «Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις» (Ρουμανία), μετάφραση Ελλήνων γλωσσομαθών του εξωτερικού, θεώρηση – επιμέλεια ειδικών οικονομολόγων και κοινωνιολόγων, 5.000 αντίτυπα. Ανατύπωση 1963, μετάφραση Ελλήνων γλωσσομαθών του εξωτερικού, θεώρηση – επιμέλεια ειδικών οικονομολόγων και κοινωνιολόγων, Αθήνα: εκδ. «Μόρφωση». Ανατύπωση 1976: Αθήνα: «Σύγχρονη Εποχή», μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομμάτης, 5.000 αντίτυπα. Εκτιμώμενος αριθμός αντιτύπων σε αλλεπάλληλες ανατυπώσεις: 20.000-25.000.
Τόμος 3ος. 1979: μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομμάτης, Αθήνα: «Σύγχρονη Εποχή», 5.000 αντίτυπα. Εκτιμώμενος αριθμός αντιτύπων σε αλλεπάλληλες ανατυπώσεις: 15.000-20.000.
Marx, Karl (2016), Το Κεφάλαιο, τόμος 1ος, Αθήνα: εκδ. ΚΨΜ, 1.500 αντίτυπα + μια δερματόδετη σειρά διακοσίων αριθμημένων αντιτύπων.
Αποσπασματικές εκδόσεις του Κεφαλαίου
Μαρξ, Καρλ (1927), Το Κεφάλαιο, τόμος 1ος, Μέρη 1 & 2, από τη Volksausgabe του Κ. Κάουτσκι, μετάφραση και Πρόλογος στην ελληνική έκδοση Π. Πουλιόπουλου και Γ. Δούμα, Αθήνα: Εκδοτική Εταιρεία «Αθηνά», Α. Ι. Ράλλης.
Μαρξ, Καρλ (1928), Η γένεση του κεφαλαίου, 16 Αθήνα: «Ακαδημαϊκόν» Διεθνές Βιβιοπωλείον.
Μαρξ, Καρλ (1929), Το Κεφάλαιον, τόμος 2ος, κεφάλαια 1-14, μεταφράζεται από επιτροπή επιστημόνων υπό την διεύθυνση Α. & Δ. Πουρνάρα, Αθήνα: «Ακαδημαϊκόν» Διεθνές Βιβιοπωλείον.
Μαρξ, Καρλ (1945-α), Η γένεση του κεφαλαίου, 17 Αθήνα: εκδ. Μάρη-Κοροντζή. Ανατύπωση: μετάφραση Αντώνη Δούμα, πρόλογος Περικλή Ροδάκη, Αθήνα: εκδ. Κοροντζή, 2000.
Μαρξ, Καρλ (1975), Το προτσές συσσώρευσης του κεφαλαίου, μετάφραση από επιτροπή του ΚΚΕ το 1951, 18 Αθήνα: εκδ. Ειρήνη.
Μαρξ, Καρλ (1983), Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής (τμήμα), 19 μετάφραση – πρόλογος Ζαχαρίας Δεμαθάς, Αθήνα: Θέσεις, τ. 6: 111-125.
Μαρξ, Καρλ (1984), Αποτελέσματα της άμεσης διαδικασίας παραγωγής [VI ανέκδοτο κεφάλαιο], μετάφραση Ειρήνη Μιγάδη, Εισαγωγή Δ. Κωτσάκης, Αθήνα: εκδ. «Α/συνέχεια».
Μαρξ, Καρλ (1991), Εμπόρευμα και χρήμα. Το πρώτο κεφάλαιο από την πρώτη έκδοση του «Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» με το παράρτημα I.1: Η αξιακή μορφή, μετάφραση, εισαγωγή και σχόλια Γιώργος Σταμάτης, Αθήνα: εκδ. Κριτική.
Επιτομές του Κεφαλαίου
Μαρξ, Καρλ (1921), Το Κεφάλαιον, Περίληψις Παύλου Λαφάργκ, μετά Προλόγου Β. Παρέτο, Εν Αθήναις: Εκδοτικός Οίκος «Ελευθερουδάκης». Επανέκδοση:Το Κεφάλαιο του Μαρξ στην περίληψη του Πωλ Λαφάργκ, επιμέλεια από τη Φιλολογική Ομάδα Κάκτου, Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος, 2010.
Μαρξ, Καρλ(1923-24), Το Κεφάλαιο, Περίληψη υπό Μπόρχαρντ, δεν αναφέρεται όνομα μεταφραστή, Αθήνα: Αρχείον Μαρξισμού, τ. 1-25.
Κάουτσκι, Καρλ(1927), Οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ, μετάφραση Π. Πουλιόπουλου, Αθήνα: Εκδοτική Εταιρεία «Αθηνά», Α. Ι. Ράλλης. Ανατύπωση ως: Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο. Επίτομο εκλαϊκευμένο από τον Καρλ Κάουτσκυ, μετάφραση Βόδα Κοραή, Αθήνα: Ηνίοχος 1965. Ανατύπωση: Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο. Επίτομο εκλαϊκευμένο από τον Καρλ Κάουτσκυ, δεν αναφέρεται όνομα μεταφραστή, Αθήνα: «Μαρξιστικό Αρχείο», χ.χ.έ.
Μαρξ, Καρόλου (1945-β), Το Κεφάλαιον. Αι θεμελιώδεις θεωρίαι του Σοσιαλισμού, Πρόλογος, μετάφρασις, περίληψις, κατάταξις, κριτική υπό Δ. Κούση, υφηγητού Πολιτικής Οικονομίας, Αθήναι: εκδ. Α. και Ε. Παπαδημητρίου.
Κριτικές εκδόσεις για το Κεφάλαιο
Althusser, L., Balibar, É., Establet, R., Macherey, P., Rancière, J. (2003), Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο, μτφ. Δημήτρης Δημούλης, Χρήστος Βαλλιάνος και Βίκυ Παπαοικονόμου, επιμέλεια Δημήτρης Δημούλης, Αθήνα: «Ελληνικά Γράμματα».
Fine, Ben και Harris, Laurence (1986), Ξαναδιαβάζοντας το Κεφάλαιο, μτφ. Θανάσης Αθανασίου και Νικηφόρος Σταματάκης, Αθήνα: Gutenberg.
Heinrich, Michael (2017), Εισαγωγή στους τρεις τόμους του Κεφαλαίου, μτφ. Σοφία Λαλοπούλου, Αθήνα: εκδ. Futura.
Mandel, Ernest (2007), Εισαγωγή στο Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ, μτφ. και πρόλογος Γρηγόρης Ζαρωτιάδης, Αθήνα: εκδ. Εργατική Πάλη.
Μηλιός, Γιάννης (2017) [επ.], 150 χρόνια Καρλ Μαρξ Το Κεφάλαιο. Στοχασμοί για τον 21ο αιώνα, Αθήνα: Ίδρυμα Rosa Luxemburg (ετοιμάζεται).
Άλλες αναφορές
Νούτσος, Παναγιώτης (1991), Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875-1974, τόμος IIβ, Αθήνα: εκδ. Γνώση.
Νούτσος, Παναγιώτης (1992), Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα από το 1875-1974, τόμος IIΙ, Αθήνα: εκδ. Γνώση.
Paloukis, Kostas (2016), “The principles of the class morality of Archeiomarxists (1926-1930)”, Moralizing Capitalism: Agents, Discourses and Practices of Capitalism in the Modern Age, March 14th-16th, Regionalzentrum der Fernuniversität Berlin.
Σπάρτακος. Μηνιαίο περιοδικό της μαρξιστικής λενινιστικής θεωρίας και πράξης. Αριστερή Αντιπολίτευση του ΚΚΕ. Κείμενα 1928 (1982), Αθήνα: εκδ. Ουτοπία.
Σταμάτης, Γιώργος (2017), «Για τη νέα μετάφραση του 1ου τόμου του Κεφαλαίου του Καρλ Μαρξ», Θέσεις τ.139, Απρίλιος-Ιούνιος.
Χαροντάκης, Δημήτρης (2017), «Ο λεξικογράφος Παντελής Πουλιόπουλος και το Σοσιαλιστικόν Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν των αδελφών Πουρνάρα», Θέσεις τ. 139, Απρίλιος-Ιούνιος.
Ζιούτος, Γ.Δ. (1945), «Οι περιπέτειες του Κεφαλαίου στην Ελλάδα», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τ. 42, 26 Σεπτεμβρίου: 55-57. Ανατύπωση, Εφημερίδα των Συντακτών, 28-29/1/2017.
1 Ελαφρώς επαυξημένη μετάφραση κεφαλαίου τού υπό έκδοση συλλογικού τόμου: The Dissemination of Marx’s Capital in the World (1867-2017), Marcello Musto and Babak Amini(eds.), Abington: Routledge.
2 Ευχαριστώ θερμά τον Δημήτρη Χαροντάκη και τον Δημήτρη Ψαρρά για το πολύτιμο ιστορικό υλικό και τις πληροφορίες που μου έδωσαν.
3 Το 1918 οι καταδικασθέντες αφέθηκαν ελεύθεροι μετά από παρέμβαση του ηγέτη του βρετανικού Εργατικού Κόμματος Arthur Henderson (1863-1935) στον Ε. Βενιζέλο (Νούτσος 1991: 114).
4 Μια επανεκτύπωση αυτής της έκδοσης κυκλοφόρησε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πιθανότητα τη δεκαετία του 1970, χωρίς ημερομηνία έκδοσης, από τις εκδόσεις Ειρήνη.
5 Στον πρόλογό του ο Ροδάκης, αρχίζει ως εξής: «“Η Γένεση του Κεφαλαίου” είναι ένα από τα πιο παλιά, αλλά και τα πιο σημαντικά έργα του Μαρξ» (!, σ. 7)
6 Η επιτομή του Lafargue’s επανεκδόθηκε το 2010 από τις εκδόσεις Κάκτος, με γλωσσική επιμέλεια της «Φιλολογικής Ομάδας Κάκτου».
7 Πρόκειται για τον Γερμανό μαρξιστή Julian (και όχι Johann) Borchardt (1868-1932).
8 Karl Marx, Das Kapital, Kritik der politischen Ökonomie. Gemeinverständliche Ausgabe. Besorgt von Julian Borchardt, Verlagsbuchhandlung, Berlin 1920.
9 Η μόνη διαφορά ανάμεσα στην έκδοση του 1927 και στις μεταγενέστερες εκδόσεις από τις οποίες έχει απαλειφθεί το όνομα του Πουλιόπουλου είναι η αντικατάσταση της λέξης «γερμανική» [deutsche] από τη λέξη «διεθνής» στην πρώτη φράση του Προλόγου του Κάουτσκυ στην 1η έκδοση του βιβλίου (1887): “[…] die neuere deutsche ökonomische Literatur […]” (Karl Kautsky, Karl Marx’ Ökonomische Lehren: 4).
10 Παρόμοια στάση είχαν και οι χήρες των Γιώργου Δούμα και Μιχάλη Λίλη (ο οποίος με το ψευδώνυμο Λ. Μιχαήλ μετέφρασε την Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης του Τρότσκι, εκδ. «νέοι στόχοι», 1971-72). Στο τ. 10 του περιοδικού Νέοι στόχοι, 1972: 4, αναφέρεται ότι η Φιλησία Πουλιόπουλου, η Ζαχαρένια Δούμα και η Αικατερίνη Φέσσα-Λίλη προσέφυγαν δικαστικά κατά των εκδόσεων «νέοι στόχοι» το 1972, απαιτώντας να αποσυρθούν και να κατασχεθούν τα βιβλία και οι μεταφράσεις των συζύγων τους, ενώ αρνήθηκαν να δεχθούν την αποζημίωση που ήταν πρόθυμος να τους παράσχει ο εκδοτικός οίκος.
11 K. Marx: Le Capital, Έκδοση Populaire, (Résumé – Extraits), par J. Borchardt, Paris Rieder, 1935.
12 Σε άρθρο του με τίτλο «O Ιστορικός Υλισμός. (Η υλιστική αντίληψη της Ιστορίας)», ο Κούσης έγραφε: «Ο ιδιωτικός έλεγχος των μέσων παραγωγής κατοχυρώνει την τε ελευθερίαν και την ασφάλειαν» (Σπουδαί τόμος 11, τεύχος 7-8, 1961: 128-151).
13 Συνολική Έκδοση του έργου των Μαρξ και Ένγκελς (Marx-Engels Gesamtausgabe), 1η έκδοση.
14 Το 1975 κυκλοφόρησε ένα απόσπασμα της εν λόγω μετάφρασης του 1ου τόμου, που περιελάμβανε τα κεφ. 21, 22 και 24, ως αυτοτελές βιβλίο υπό τον τίτλο: Καρλ Μαρξ, Το προτσές συσσώρευσης του κεφαλαίου, «μετάφραση από επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας το 1951», (εκδ. Ειρήνη).
15 Αντίθετα με την αγγλική έκδοση των εκδόσεων Penguin.
16 κεφ. 24 του 1ου τόμου του Κεφαλαίου, δεν αναφέρεται όνομα μεταφραστή. Πρόκειται για απόσπασμα (σ. 1217-1314) από τη μετάφραση Α. & Δ. Πουρνάρα (Μαρξ 1927-1928).
17 κεφ. 24 του 1ου τόμου του Κεφαλαίου. Στην έκδοση του 1945 δεν αναφέρεται το όνομα του μεταφραστή.
18 κεφ. 21, 22 και 24 του 1ου τόμου του Κεφαλαίου. Ανατύπωση από το Μαρξ 1954, 1963 (και αργότερα Μαρξ 1976).
19 Τα Αποτελέσματα … εκτείνονται στις σελίδες 441-495 του 1ου Τμήματος του Χειρογράφου 1863-67 του Μαρξ. Εδώ πρόκειται για μετάφραση των σελίδων 462-67 και 492-94 του Χειρογράφου.
