Τα τάγματα ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη: Το κατοχικό παρελθόν

Γερμανοί αξιωματικοί εκπαιδεύουν τους ταγματασφαλίτες σε χρήση όπλων………

 

 

Σχόλιο Praxis:Το κείμενο είναι η εισαγωγή και το πρώτο κεφάλαιο απο το βιβλίο του Τ.Κωστόπουλου “«Η αυτολογοκριμένη Μνήμη. Τα τάγματα ασφαλείας και η μεταπολεμική Εθνικοφροσύνη».

Το βιβλίο είναι μια πολύ σημαντική “ακτινογραφία” για την εγκληματική και προδοτική δράση αλλά και την πραγματική υπόσταση των “ταγμάτων ασφαλείας”, συνεργατών και συμπολεμιστών των Γερμανών και Βούλγαρων φασιστών και της ελληνικής αστικής τάξης (που τα χρησιμοποιήσε ενάντια στην αντίσταση του ελληνικού λαού).Και είναι επίκαιρο σήμερα, που η ελληνική αστική τάξη επιχειρεί να ξαναγράψει την ιστορία και να “ξεπλύνει” ιστορικά τους ταγματασφαλίτες (“θεωρία των άκρων” κλπ) οι οποίοι τιμούνται και απο τους Ναζί (τους πολιτικούς τους απογόνους) ως δήθεν “θύματα” σε γιορτές τύπου Μελιγαλά.

Το συγκεκριμένο κεφάλαιο έχει δημοσιεύτει και στο παρελθόν στο διαδίκτυο με ορισμένες ελλείψεις είτε στο κείμενο, είτε στην (πολύ σημαντική) βιβλιογραφία. Εδώ το δημοσιεύουμε σε πλήρη μορφή.

 

Οι υπογραμμίσεις δικές μας.

 

 

 

Τα τάγματα ασφαλείας και η μεταπολεμική εθνικοφροσύνη: Το κατοχικό παρελθόν

 

 

 

Εισαγωγή

 

 

«Οσοι υπηρέτησαν εις τα Τάγματα Ασφαλείας, ας είναι βέβαιοι ότι η πατρίς τους ευγνωμονεί και ότι δόξα και τιμή θα στέφουν αιωνίως την μνήμην εκείνων, οι οποίοι έπεσαν υπέρ αυτής αγωνιζόμενοι εναντίον των κομμουνιστών.

Δόξα και τιμή θα στέφη επίσης τα μέτωπα όλων εκείνων οι οποίοι επέζησαν, πλην εξακολουθούν να δοκιμάζουν, και σήμερον ακόμη, πικρίαν εκ της μη άρσεως του εις αυτούς αποδοθέντος χαρακτηρισμού του «προδότου «, διότι θέλομεν να πιστεύωμεν, θα έλθη η ημέρα κατά την οποίαν τούτο θα πραγματοποιηθή.

Δεν είναι νοητόν, πρόσωπα υπηρετήσαντα εις τα Τάγματα Ασφαλείας να έχουν προωθηθή και να έχουν καταλάβη ανώτερα και ανώτατα της πολιτείας αξιώματα, εν τούτοις να εξακολουθούν να βαρύνωνται με τον βαρύτατον χαρακτηρισμόν του «προδότου της πατρίδος».

Τούτο, κατά την αντίληψίν μας, είναι ακατανόητον, ούτε η σιωπηρά αναγνώρισις των εθνικών των υπηρεσιών αποτελεί ικανοποιητικόν στοιχείο ν. Τούτο μετά τινα έτη θα λησμονηθή και μόνον τα γραπτά κείμενα θα αποτελούν τους μάρτυρας.

Ας ελπίσωμεν, ή μάλλον ας πιστεύσωμεν, ότι θα ευρεθούν οι άνθρωποι εκείνοι οι οποίοι, ως αρμόδιοι θα θελήσουν να εξετάσουν το όλον θέμα και να δώσουν την πρέπουσαν λύσιν».1

 

 

 

Δημοσιευμένες την άνοιξη του 1974 από ένα παλιό στέλεχος του Τάγματος Ασφαλείας Ναυπάκτου (και, στη συνέχεια, του μεταπολεμικού ελληνικού στρατού), τον υποστράτηγο ε.α. Βασίλειο Σταυρογιαννόπουλο, οι παραπάνω γραμμές αποτυπώνουν κατά τη γνώμη μου με τον πιο εύγλωττο τρόπο το ιδιότυπο καθεστώς εθελούσιας αυτολογοκρισίας, στο οποίο υποβλήθηκαν την επαύριο του Β’ Παγκοσμίου πολέμου όσοι επάνδρωσαν τον κατεξοχήν ένοπλο δωσιλογικό μηχανισμό της κατεχόμενης Ελλάδας.

Απαλλαγμένοι στη μεγάλη τους πλειοψηφία από κάθε ποινική ή διοικητική κύρωση, χάρη στην καθοριστική συμμετοχή τους στον Εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε την Απελευθέρωση, οι ταγματασφαλίτες ενσωματώθηκαν μεν στο στρατόπεδο των νικητών της δεκαετίας του ’40, εξαναγκάστηκαν όμως ταυτόχρονα σε μια λιγότερο ή περισσότερο διακριτική αποσιώπηση του κατοχικού παρελθόντος τους.

Η διαδικασία αυτή δεν υπήρξε ούτε ομοιόμορφη ούτε απαλλαγμένη από τριβές. Παρόλες, ωστόσο, τις ενστάσεις που διατυπώθηκαν κατά καιρούς από την ακροδεξιά κυρίως πλευρά του πολιτικού φάσματος (για τη σιωπή της Αριστεράς φρόντιζε, ώς τη Μεταπολίτευση, η λογοκριτική νομοθεσία περί «αναμόχλευσης παθών»2, τα ζωντανά ακόμη βιώματα της Κατοχής ήταν τέτοια που να μην επιτρέπουν οποιαδήποτε πανηγυρική νομιμοποίηση της ένοπλης συνεργασίας με τον κατακτητή.

Αντικείμενο τούτου του βιβλίου είναι αυτή ακριβώς η διαδρομή της δημόσιας εικόνας των ταγματασφαλιτών στον κρατικό και ημιεπίσημο εθνικόφρονα λόγο των πρώτων τριών μεταπολεμικών δεκαετιών -ουσιαστικά, μέχρι την επίσημη αναγνώριση της εαμικής Αντίστασης το καλοκαίρι του 1982. Ιδιαίτερη έμφαση θα δοθεί στην επιχειρηματολογία που επιστρατεύθηκε από τους υπέρμαχους της ηθικής και πολιτικής αποκατάστασης των Ταγμάτων Ασφαλείας, ως οργανικού τμήματος της «πολιτικά ορθής» εθνικοφροσύνης των μετεμφυλιακών χρόνων 3.

Εκτός από τις δημοσιευμένες κι αδημοσίευτες γραπτές πηγές, στο τελικό αποτέλεσμα συνέβαλαν επίσης οι παιδικές μνήμες μου από τα χρόνια της χούντας και οι συζητήσεις με ανθρώπους που έζησαν τα χρόνια της Κατοχής- ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν επ’ αυτού οι συνομιλίες μου με τον Γιώργο Πασβαντίδη. Από τους φίλους και γνωστούς που βοήθησαν με κουβέντες και υλικό, θα ήθελα να ευχαριστήσω εδώ τους Δημήτρη Χριστόπουλο, Λεωνίδα Εμπειρίκο, Γιώργο Μαργαρίτη, Βαγγέλη Σακκάτο, Νικόλα Ζηργάνο, Καίτη Αναγνωστοπούλου, Κυριάκο Νικολάου, Γεωργία Κρέτση, Στράτο Δορδανά, Νίκο Κουλούρη, Βαγγέλη Τζούκα και κυρίως τους συναδέλφους μου στον «Ιό», Δημήτρη και Αγγελικά Ψαρρά. Εξυπακούεται, φυσικά, ότι όσα γράφονται εδώ βαρύνουν τον συγγραφέα και μόνο.

 

 

 

 

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

 

 

 

Το κατοχικό παρελθόν

 

 

 

Με την ονομασία «Τάγματα Ασφαλείας» υποδηλώνονται εδώ οι ένοπλοι σχηματισμοί που συγκροτήθηκαν το 1943-44 από τις γερμανικές αρχές κατοχής για την καταπολέμηση των ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Σκοπός του όλου εγχειρήματος, όπως αυτός αποτυπώνεται στην επίσημη υπηρεσιακή αλληλογραφία των κατοχικών αρχών, ήταν η υπόθαλψη του ενδοελληνικού εμφυλίου έτσι ώστε να αυξηθεί η ευστοχία των κατασταλτικών μέτρων εναντίον του ΕΑΜ και, το κυριότερο, «να εξοικονομηθεί γερμανικό αίμα». Σύμφωνα με την πασίγνωστη διατύπωση του στρατιωτικού διοικητή της Ελλάδας Αλεξάντερ Λέερ (24.1.44), έπρεπε «να αξιοποιηθεί πλήρως η αντικομμουνιστική μερίδα του ελληνικού λαού, έτσι ώστε να εκδηλωθεί φανερά και να εξαναγκαστεί σε απροκάλυπτη εχθρότητα κατά της κομμουνιστικής μερίδας» 4.

Αν και το εγχείρημα θεωρούνταν από τους καθοδηγητές του λίγο πολύ ενιαίο, στην πράξη τα εν λόγω ένοπλα σώματα παρουσίασαν μεταξύ τους αξιοσημείωτες διαφοροποιήσεις όσον αφορά τη στελέχωση, την επάνδρωση, την οργανωτική διάρθρωση, το επίσημο πολιτικοϊδεολογικό τους στίγμα, τις σχέσεις τους με τη δωσιλογική κυβέρνηση και -τέλος- τη στάση τους απέναντι στο (δυτικό) συμμαχικό παράγοντα.

Η πρώτη τέτοια διάκριση αφορά τη σχέση των εν λόγω σχηματισμών με την δωσιλογική κυβέρνηση της Αθήνας. Απ’ αυτή την άποψη, στην κατηγορία των «Ταγμάτων Ασφαλείας» εντάχθηκαν πέντε κατηγορίες ένοπλων σωμάτων:

(α) Τα «ευζωνικά» τάγματα που συγκροτήθηκαν με πρωτοβουλία και απόφαση της κυβέρνησης Ράλλη, για «να αναλάβουν την προστασίαν του κινδυνεύοντος κοινωνικού μας καθεστώτος» από «τους καταχθόνιους σκοπούς του κομμουνισμού». Η δημιουργία τους υπήρξε ένας από τους βασικούς όρους που ο ίδιος ο Ράλλης είχε θέσει στους Γερμανούς προκειμένου να δεχτεί ν’ αναλάβει την πρωθυπουργία, καθώς θεωρούσε ότι ακόμη και «η Χωροφυλακή είχεν υποστεί κάπως την επίδρασιν των κομμουνιστών» 5.

Τα πρώτα τέσσερα ευζωνικά τάγματα ιδρύθηκαν δια νόμου τον Ιούνιο του 19436 και συγκροτήθηκαν στην πράξη μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς 6 ως «μαγιά» χρησιμοποιήθηκε η -άοπλη μέχρι τότε- Φρουρά του Αγνωστου Στρατιώτη 7.

Τον Φεβρουάριο του 1944 ένας νέος νόμος προέβλεψε τη δυνατότητα επέκτασής τους στην επαρχία 8 – πρακτική που είχε ήδη αρχίσει να εφαρμόζεται στην πράξη, με την αποστολή των πρώτων οργανωμένων στρατιωτικών πυρήνων από την πρωτεύουσα στη Χαλκίδα (29.12.43) 9 και την Πάτρα (20.1.44)|10. Το ίδιο μοντέλο θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια για τη δημιουργία παρόμοιων μονάδων στο Αγρίνιο (18.2.44) 11, την Κόρινθο (4.1944) 12, τον Πύργο (19.5.44) 13 και τη Ναύπακτο (22.6.44) 14. Τελικά ιδρύθηκαν 9 ευζωνικά τάγματα, συνολικής δύναμης 5.725 ανδρών 15.

(β) Τα καθεαυτό «Τάγματα Ασφαλείας», ένοπλοι δηλαδή σχηματισμοί που συγκροτήθηκαν «εθελοντικά», με πρωτοβουλία στελεχών του διαλυμένου ελληνικού στρατού και άλλων «εθνικοφρόνων» τοπικών παραγόντων που ζήτησαν όπλα από τους Γερμανούς για να καταπολεμήσουν το εαμικό κίνημα. Οι πρώτες μονάδες τους δημιουργήθηκαν το φθινόπωρο του 1943 στη Λακωνία 16 και σε μικρότερο βαθμό στην Καλαμάτα 17, την Ηλεία 18 και την Πάτρα 19, «κεχωρισμένως και τοπικιστικώς», για να ενοποιηθούν την άνοιξη του 1944, ύστερα από ζυμώσεις «πατριωτικών κύκλων» της Αθήνας με την κυβέρνηση Ράλλη, σε μια ενιαία οργανωτική δομή η οποία «τυπικώς μόνον» υπαγόταν στο Υπουργείο Ασφαλείας της δωσιλογικής κυβέρνησης 20.

Η ονομασία της ήταν «Β’ Αρχηγείον Χωροφυλακής Πελοπονήσου», έδρα της ορίστηκε η Τρίπολη κι επικεφαλής της ανέλαβε (23.3.1944) ο βασιλόφρων συνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόγκωνας 21.Ο τελευταίος, ήδη από το καλοκαίρι του 1943 είχε πραγματοποιήσει επανειλημμένα διαβήματα προς τις ιταλικές και γερμανικές κατοχικές αρχές, εισηγούμενος τον εξοπλισμό μιας δύναμης 1.000 «έμπιστων εθνικοφρόνων» υπό τις διαταγές του για την καταπολέμηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ (και, σε μεταγενέστερο χρόνο, του ηπειρωτικού ΕΔΕΣ) -προτάσεις που απορρίφθηκαν σε πρώτη φάση, εξαιτίας του φόβου ότι αυτή η δύναμη γρήγορα θα αφοπλιζόταν από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ 22. Συνολικά οργανώθηκαν πέντε τέτοια Τάγματα Ασφαλείας, με έδρες την Τρίπολη, τη Σπάρτη, το Γύθειο, το Μελιγαλά και τους Γαργαλιάνους, συνολικής δύναμης 4.000 ανδρών, με επιμέρους μονάδες ή φρουρές εγκαταστημένες σε μια σειρά πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά 23.

Επιμέρους εκδοχή αυτής της κατηγορίας θα πρέπει να θεωρηθεί το «Τάγμα Χωροφυλακής Χανίων» που συγκροτήθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 1944 με απόφαση των τοπικών δωσιλογικών αρχών, διοικητή τον ταγματάρχη Δημήτριο Παπαγιαννάκη και αποστολή, τυπικά μεν την καταστολή της ζωοκλοπής, ουσιαστικά όμως την καταδίωξη των ανταρτών. Το «ελληνικό τμήμα διώξεως ανταρτών Παπαγιαννάκη», όπως αναφέρεται στα γερμανικά έγγραφα της εποχής 24, αποτελούνταν από 180-200 εθελοντές «χωροφύλακες άνευ θητείας» και ήταν η μοναδική περίπτωση (σχετικής, έστω) επιτυχίας των προσπαθειών που κατέβαλαν οι κατακτητές για τη δημιουργία μιας ένοπλης, αντιαντάρτικης Αντικομμουνιστικής Οργανώσεως Κρήτης (ΑΟΚ) σε όλο το νησί 25.

(γ) «Εθελοντικές» αντιεαμικές ένοπλες ομάδες που συγκροτήθηκαν αυτόνομα, κυρίως στην Αττική, σε στενή συνεργασία με τους «ευζώνους» και την Ειδική Ασφάλεια αλλά χωρίς υπαγωγή τους σε κάποιον ενιαίο διοικητικό μηχανισμό. Τέτοιες περιπτώσεις ήταν η 40μελής «ομάδα ασφαλείας» κάποιου Κώνστα, που έδρασε στην περιοχή Ασπρόπυργου-Χασιάς από τον Ιούλιο του 1944 και μετά 26, η ομάδα των αδερφών Παπαγεωργίου στο Παγκράτι 27 και η «Οργάνωσις Εθνικών Δυνάμεων Ελλάδος» (ΟΕΔΕ) των Μανιάτη και Νικολάου στα Ιλίσσια 28.

Ανάλογες ομάδες θα δημιουργηθούν και σε διάφορα επαρχιακά κέντρα. Ενα τυπικό παράδειγμα αποτελεί η «Πατριωτική Οργάνωσις Κεφαλληνίας» (ΠΟΚ), η οποία ιδρύθηκε στην Κεφαλονιά την άνοιξη του 1944 από «τους πιο γνωστούς κοινωνικούς παράγοντες του νησιού» κι άλλους «υπεύθυνους πολίτες», με κεντρικό πυρήνα «μια ομάδα επιστημόνων κι επαγγελματικών του Αργοστολιού», και διέθετε «μαχητικά τμήματα» από «ομάδες χωρικών» (σύμφωνα με μια απολογητική διατύπωση) ή «έξαλλα στοιχεία» (σύμφωνα με μιαν άλλη), που «έλαβαν όπλα από τους Γερμανούς σε αγώνα ζωής ή θανάτου με τους Ελασίτες με σκληρά αντίποινα» 29. Μια άλλη παρόμοια περίπτωση ένοπλης συνεργασίας ήταν αυτή των «Ενόπλων Δυνάμεων Νοτίου Νήσου» (ΕΟΝΝ) στη Λευκάδα 30.

(δ) Μονάδες «εθνικιστών» της Β. Ελλάδας, οι οποίες συγκροτήθηκαν απευθείας από τους Γερμανούς, έξω από τον έλεγχο της κυβέρνησης Ράλλη.

Αν και η σύσταση «κανονικών» ευζωνικών ταγμάτων με έδρα τη Θεσσαλονίκη είχε ήδη προβλεφθεί νομοθετικά από τον Ιούνιο του 1943, τελικά οι γερμανικές αρχές αρνήθηκαν να επιτρέψουν τη δημιουργία τους -κατά πάσα πιθανότητα, για να μην θέσουν σε παραπέρα δοκιμασία την εξισορροπιστική πολιτική που ακολουθούσαν μεταξύ των (αλληλοϋποβλεπόμενων και συχνά αντιμαχόμενων) γλωσσοπολιτισμικών ομάδων της περιοχής 31.

Το ίδιο κενή περιεχομένου αποδείχθηκε και η εντολή του Ράλλη, τις παραμονές της αποχώρησης της Βέρμαχτ, για εσπευσμένο σχηματισμό τέτοιων μονάδων από τον Γενικό Διοικητή Μακεδονίας, Αθανάσιο Χρυσοχόου, με σκοπό να προωθηθούν στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη 32. Αντί γι’ αυτό, η γερμανική διοίκηση προτίμησε να καταφύγει, ήδη από την άνοιξη του 1943, στη συγκρότηση αυτοτελών σχηματισμών υπαγόμενων αποκλειστικά και μόνο στην ίδια. Ο τελικός απολογισμός του εγχειρήματος από τον διοικητή των SS Βάλτερ Σιμάνα κατέγραψε 10 τέτοια «εθελοντικά τάγματα» στην ελληνική Μακεδονία κι άλλα 4 στην Κεντρική και Νοτιοανατολική Ελλάδα 33. Οι σχηματισμοί αυτοί παρουσιάζουν μεταξύ τους μιαν έντονη ανομοιογένεια όσον αφορά το πολιτικοϊδεολογικό τους στίγμα ή την ύπαρξη κάποιας «μαζικής βάσης», έστω και σε τοπικό επίπεδο.

Ο «Εθελοντικός Ελληνικός Στρατός» (ΕΕΣ) του συνταγματάρχη Πούλου, λ.χ., διακρίνεται τόσο για τον αμιγώς εθνικοσοσιαλιστικό πολιτικό του λόγο (και την αποστασιοποίηση του από την επίσημη δωσιλογική «Ελληνική Πολιτεία» της Αθήνας, τα στελέχη της οποίας καταγγέλλει δημόσια σαν «όργανα των εβραιοκομμουνιστών και μασώνων επιδιώκοντα την συκοφάντησιν των Γερμανικών Αρχών Κατοχής» 34), όσο και για την απουσία σοβαρών διασυνδέσεων με τον κύριο όγκο της αντιεαμικής εθνικοφροσύνης -απουσία που, μεταξύ άλλων, αντανακλάται στον εντελώς ανεξέλεγκτο και ουσιαστικά «τυφλό» χαρακτήρα των βιαιοτήτων του 35.

Ανάλογη απομόνωση από τον κοινωνικό περίγυρο τους χαρακτήριζε επίσης τον Εθνικό Αγροτικό Σύνδεσμο Αντικομμουνιστικής Δράσεως (ΕΑΣΑΔ) στη Θεσσαλία 36, καθώς και τα «ελάσσονα» τάγματα ασφαλείας της Θεσσαλονίκης: το «Εθνικό Απόσπασμα Καταδίωξης Κομμουνιστών» του Φριτς Σούμπερτ (που είχε ξεκινήσει τη δράση του στην Κρήτη, για να μεταφερθεί αργότερα στη Μακεδονία), την «Εθνική Ελληνική Ασφάλεια Πόλεως Θεσσαλονίκης» του Αντωνίου Δάγκουλα, το αντίστοιχο σώμα του Αντωνίου Βήχου, κλπ 37.

Αρκετά διαφορετική φαίνεται πως υπήρξε, από την άλλη, η περίπτωση των -ως επί το πλείστον τουρκόφωνων- ποντιακών χωριών της Μακεδονίας που πήραν τα όπλα στο πλευρό της Βέρμαχτ, αρχικά ως τμήματα της ΠΑΟ κι εν συνεχεία ως «Εθνικός Ελληνικός Στρατός» (ΕΕΣ) 38. Η διαφορά δεν βρίσκεται τόσο στην επίσημη πολιτικοϊδεολογική επένδυση της κίνησης, ηγετικά στελέχη της οποίας (οι Μιχάλαγας και Κιτσά Μπατζάκ) ταξίδεψαν το καλοκαίρι του 1944 στη Βιέννη ταυτιζόμενοι δημόσια με τη συνολική πολεμική προσπάθεια του Γ’ Ράιχ 39, όσο στην υπαρκτή διασύνδεσή της μ’ έναν ευρύτερο κοινωνικό και πολιτικό περίγυρο.

Μια πτυχή αυτής της διασύνδεσης ήταν η διατήρηση των σχέσεων εκπροσώπησης (και διαμεσολάβησης στην εκάστοτε κεντρική κρατική εξουσία) των βαθιά συντηρητικών και κοινωνικοπολιτικά περιχαρακωμένων τουρκόφωνων προσφυγικών κοινοτήτων από την παραδοσιακή τους ηγεσία, που σε μεγάλο βαθμό ταυτίστηκε με την καθοδήγηση του ΕΕΣ 40.

Μια άλλη πτυχή της υπήρξε η διατήρηση των δεσμών της ηγεσίας του ΕΕΣ με το βασικό πλέγμα της αντιεαμικής βορειοελλαδικής εθνικοφροσύνης (υπηρεσίες της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας, Εκκλησία, τοπικά δίκτυα του ΕΔΕΣ και υπολείμματα της ΠΑΟ) και -μέσω αυτών- με τους Βρετανούς. Οι τελευταίοι δεν θα έχουν έτσι κανένα πρόβλημα να ενσωματώσουν, την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή, το Τάγμα Ασφαλείας Νιγρίτας του (αποκηρυγμένου από την «επίσημη» ΠΑΟ) ταγματάρχη Σπυρίδη στις δυνάμεις του Συμμαχικού Αρχηγείου Μ. Ανατολής -προνομιακή μεταχείριση που δεν επιφύλαξαν σε κανέναν άλλο ένοπλο δωσιλογικό μηχανισμό 41.

(ε) Αντιεαμικές πολιτικοστρατιωτικές οργανώσεις μειονοτικών πληθυσμών, συγκροτημένες σε εθνική βάση και με αλυτρωτικό-αποσχιστικό πρόγραμμα. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τους κομιτατζήδες της «Οχράνα» και τους Τσάμηδες παραστρατιωτικούς της «Ξίλια». Οι πρώτοι σχημάτισαν το καλοκαίρι του 1944 τρία «Εθελοντικά Τάγματα Ασφαλείας», από 2.500-3.500 ένοπλους Σλαβομακεδόνες των νομών Πέλλας, Φλώρινας και Καστοριάς, με αρχικούς πυρήνες συγκροτημένους εκτός Ελλάδας από το ΒΜΡΟ και πολιτικό πρόγραμμα (καθαρά ουτοπικό, στη δεδομένη συγκυρία) τη δημιουργία μιας ενιαίας ανεξάρτητης Μακεδονίας στα πλαίσια του Γ’ Ράιχ 42.

Ο απολογισμός του Σιμάνα θεωρεί αυτά τα «τάγματα Βέρνερ» (από το όνομα του γερμανού καθοδηγητή τους, Βέρνερ Χάϊντε) σαν κανονικά τάγματα ασφαλείας 43, ενώ παραλείπει να κάνει το ίδιο για τις ένοπλες μονάδες της άτυπης «Εθνικής Αλβανικής Διοίκησης της Τσαμουριάς» (Keshill Kombetar Shqiptar te amerise ή «Ξίλια») που είχε συσταθεί το 1942-44 στη Θεσπρωτία. Η τελευταία διέθετε οργανωμένη πολιτοφυλακή, η οποία συμμετείχε στις επιχειρήσεις της Βέρμαχτ κατά των ανταρτών και η δύναμή της υπολογιζόταν από τα τοπικά στελέχη του ΕΔΕΣ και του ΕΑΜ μεταξύ 2.500 και 3.200 ενόπλων 44.

Μολονότι δημιουργημένα από την ιταλική (κι όχι τη γερμανική) στρατιωτική διοίκηση, τα ένοπλα σώματα του «Αξονικού Μακεδονοβουλγαρικού Επαναστατικού Κομιτάτου» της Καστοριάς (κάπου 1.600 άντρες, απ’ τους οποίους το ένα τρίτο ήταν ενταγμένο σε «κινητά αποσπάσματα» καταδίωξης των ανταρτών ενώ οι υπόλοιποι σε στατικές πολιτοφυλακές) 45 και της βλάχικης «Λεγεώνας» 46, θα μπορούσαν επίσης να υπαχθούν στην ίδια κατηγορία.

Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις, κεντρική ιδέα ήταν η αξιοποίηση της δυσαρέσκειας των μειονοτικών πληθυσμών, λόγω της προηγούμενης καταπίεσής τους από το ελληνικό κράτος, για την καταπολέμηση ενός αντιστασιακού κινήματος υπό κομμουνιστική μεν καθοδήγηση, στον πολιτικό όμως λόγο του οποίου αφθονούσαν οι αναφορές στην κοινή παρακαταθήκη του νεοελληνικού εθνικισμού. Πρόκειται για μια στρατηγική που χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα σε όλη την Ευρώπη από τους φορείς της χιτλερικής «Νέας Τάξης» 47 και της οποίας η εφαρμογή στο βαλκανικό νότο σχεδιάστηκε, σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε, από τους τοπικούς επικεφαλής της γερμανικής και ιταλικής αντικατασκοπίας στα Τίρανα τον Φεβρουάριο του 1943 48.

Mια δεύτερη διάκριση αφορά την προέλευση και τα χαρακτηριστικά των ομάδων του πληθυσμού που τροφοδότησαν τα Τάγματα με στελέχη και οπλίτες. Αν και τελικά η δυναμική της ένοπλης αναμέτρησης επέβαλε σ’ όλο αυτό το ανθρώπινο δυναμικό μια κάποια ομογενοποίηση, τουλάχιστον όσον αφορά τους «κεντρικούς» σχηματισμούς, στην πραγματικότητα οι αφετηρίες των ταγματασφαλιτών παρουσιάζουν αξιοσημείωτη ποικιλία.

Όσον αφορά λ.χ. τα στελέχη, είναι γνωστό ότι τα Τάγματα Ασφαλείας πλαισιώθηκαν από δυο διαφορετικές, και σε μεγάλο βαθμό ανταγωνιστικές μεταξύ τους, ομάδες αξιωματικών. Από τη μια ήταν οι βενιζελικοί απότακτοι του ’35, συσπειρωμένοι γύρω από τους Πάγκαλο και Γονατά, που αποτέλεσαν και τους αρχικούς σπόνσορες των Ταγμάτων -με αποτέλεσμα, βασιλόφρονες συνοδοιπόροι να τους κατηγορούν ότι σχεδίαζαν τη μεσοπρόθεσμη «εκτροπή» τους «εις αντικαθεστωτικούς αγώνας» (παρεμπόδιση, δηλαδή, της επανόδου του βασιλιά) 49.

Από την άλλη οι «νομιμόφρονες», μεταξικοί και μοναρχικοί, που αργούν μεν να προσχωρήσουν στο νέο σώμα, στην πορεία όμως θα το θέσουν ολοκληρωτικά κάτω από τον έλεγχο τους.

Ανάμεσα στις δυο ομάδες διεξάγεται μια αδυσώπητη πάλη για την ηγεμονία, πάλη η οποία συχνά αντανακλά περισσότερο συντεχνιακές συσσωματώσεις του παρελθόντος παρά διαφορετικές στρατηγικές όσον αφορά την τρέχουσα σύρραξη 50.

Αλλες αντιθέσεις που διαπερνούν τις τάξεις των βαθμοφόρων είναι αυτές μεταξύ αξιωματικών και μόνιμων υπαξιωματικών των ευζωνικών ταγμάτων 51, μεταξύ αξιωματικών και «πολιτικών αρχηγών» στη Λακωνία 52 ή ανάμεσα σε επαγγελματίες στρατιωτικούς κι αυτοδημιούργητους «καπετάνιους» των ένοπλων σχηματισμών της Β. Ελλάδας 53. «Εντονο «τοπικιστικόν πνεύμα» επικρατεί, τέλος, στο Τάγμα Γυθείου, όπου μόνο η απειλή συλλήψεων θα κάνει τους ντόπιους αξιωματικούς να δεχθούν έναν μη μανιάτη ως επικεφαλής τους 54.

Ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία συναντάμε όσον αφορά την προέλευση και τα κίνητρα των απλών ταγματασφαλιτών. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες μαρτυρίες, η αρχική «μαγιά» προήλθε από τις αντικομμουνιστικές ομάδες που είχαν ήδη συγκροτηθεί σε τοπικό επίπεδο για την καταπολέμηση του ΕΑΜ -όπως οι «εθελοντές χωροφύλακες» της Αχαΐας 55 ή οι «Εθνικές Ομάδες Αντιστάσεως» στη γειτονική Ηλεία 56. Η στρατολόγηση των υπόλοιπων αρχικά γινόταν σε εθελοντική βάση 57, γρήγορα όμως οι αρχές άρχισαν να καλούν στα όπλα «εθνικιστές» με ατομικές προσκλήσεις βάσει του Ν. 739/1937. Στις τελευταίες αναγραφόταν η απειλή ότι, όσοι απέφευγαν να παρουσιαστούν, θα αντιμετώπιζαν «τας αυστηράς ποινάς του Νόμου και επί πλέον την δίωζιν των οικογενειών των και καταστροφήν των οικιών των» 58. Στην Καλαμάτα, αξιωματικοί που αρνήθηκαν να καταταγούν στο εκεί Τάγμα Ασφαλείας φυλακίστηκαν «επί αρκετόν χρόνον» από τον Παπαδόγκωνα, μέχρι να ενδώσουν 59.

Διαφορετική υπήρξε, τέλος, η διαδικασία εξοπλισμού των περισσότερων από τα χωριά που εντάχθηκαν στο όλο σύστημα. Εκεί, τις περισσότερες φορές την πρωτοβουλία παίρνουν τοπικοί παράγοντες, συχνά σε επαφή (και κάτω από την επιρροή) συγχωριανών τους ή άλλων στελεχών της εθνικοφροσύνης που είναι εγκατεστημένα στα αστικά κέντρα-βάσεις των Ταγμάτων. Σ’ αυτή την περίπτωση, η σύσταση του αρχικού ένοπλου πυρήνα δημιουργεί ένα προηγούμενο (με την εκκαθάριση ή φυγή των τοπικών στελεχών του ΕAM και την πρόκληση ενός κλίματος πιέσεων και γενικευμένης ανασφάλειας) που οδηγεί αργά ή γρήγορα σε νέες στρατολογίες, διεύρυνση του κύκλου των οπλισμένων κι επέκταση του σε διπλανούς οικισμούς. Με τελικό αποτέλεσμα, το δίκτυο του ένοπλου αντιαντάρτικου μηχανισμού να απλώνεται στην ύπαιθρο, όπως ακριβώς οι κηλίδες του μελανιού πάνω στο στυπόχαρτο 60.

Τι είδους άνθρωποι στρατολογούνταν στα Τάγματα ασφαλείας; Μια συμμαχική έκθεση το καλοκαίρι του 1944 κατέτασσε τους ταγματασφαλίτες σε πέντε βασικές κατηγορίες (61)  -κατάταξη που επιβεβαιώνεται, σε μεγάλο βαθμό, και από τις υπόλοιπες πηγές:

(α) άνθρωποι «πολύ φτωχοί, που κατατάχθηκαν προκειμένου να επιβιώσουν», αναζητώντας μια μόνιμη πηγή εισοδήματος κι ένα πιάτο φαΐ, αδιαφορώντας για τις συνέπειες αυτής τους της επιλογής. Πρόκειται για την κατεξοχήν «μισθοφορική» εκδοχή ταγματασφαλιτών, συνηθέστερη στα ευζωνικά τάγματα. Η στρατολογία τέτοιων «λούμπεν» στοιχείων φαίνεται πως υπήρξε μαζική ιδίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, τα κατοικούμενα από εξαθλιωμένες μάζες χωρίς άλλα μέσα βιοπορισμού 62.

Αναφορές στην πείνα, ως βασικό κίνητρο της κατάταξης στα Τάγματα, έχω ακούσει ωστόσο (ως στοιχείο μιας λίγο πολύ απολογητικής αφήγησης) και σε ορεινά χωριά της Πελοποννήσου 63, ενώ αποκαλυπτική μπορεί να θεωρηθεί και η διαφήμιση των αποδοχών των ταγματασφαλιτών από τον τοπικό Τύπο 64.

Εντυπωσιακή είναι, τέλος, η δημόσια παραδοχή του μισθοφορικού χαρακτήρα των ένοπλων ομάδων της ΠΟΚ από το ίδιο το επίσημο έντυπο της οργάνωσης: «Οι άνθρωποι οι οποίοι επιστρατεύθηκαν και αγωνίζονται εις τα διάφορα σημεία της μείζονος αντιστάσεως των Εαμιτών και εργάζομαι δια να παγιώσουν την απειλουμένην σοβαρούς τάξιν δεν είναι απλώς ιδεολόγοι κινδυνεύοντες δι ’ ένα σκοπόν, […] αλλ’ υπάρχουν και εκείνοι οι οποίοι κακουχούμενοι από τας περιστάσεις ευρίσκουν εις την στράτευσιν και εις τον αγώνα ένα έργον. Διατί να κρύπτωμεν την αλήθειαν;» 65

(β) “Εγκληματικοί τύποι” που βρήκαν στον ένοπλο αντικομμουνισμό μια χρυσή ευκαιρία είτε για ξεκαθάρισμα προσωπικών διαφορών είτε -συχνότερα- για ατομικό πλουτισμό 66. Εκτός από το αναμενόμενο πλιάτσικο στη διάρκεια των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, η συμμετοχή στο εγχείρημα προσέφερε κι άλλες -«νόμιμες»- πηγές εισοδημάτων, τουλάχιστον για τα στελέχη: επιτάξεις κάθε λογής (ακόμη και δημόσιας περιουσίας), επιβολή φορολογίας «δια τας ανάγκας του Τάγματος» 67, δικαίωμα συγκέντρωσης κι εκποίησης της «δεκάτης» 68 ή πολύτιμων αγροτικών προϊόντων (όπως τα γαλακτοκομικά και η ξυλεία, στην περίπτωση της βλάχικης Λεγεώνας 69), ενώ παράλληλα λειτουργούσε προστατευτικά σε σχέση με την ανάμιξή τους στη μαύρη αγορά 70. Ιδιαίτερη υποπερίπτωση αυτής της κατηγορίας συνιστούσε η δυνατότητα χρηματισμού των ταγματασφαλιτών, για την αποφυγή σύλληψης ή για τη διαμεσολάβησή τους ώστε να απολυθεί κάποιος ήδη κρατούμενος 71.

(γ) «εθελοντές εμπνεόμενοι από μίσος για το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των οποίων συγγενείς σκοτώθηκαν απ’ αυτούς». Η περίπτωση του γεωπόνου Λεωνίδα Βρεττάκου, ο αδερφός του οποίου (κι επικεφαλής της αντικομμουνιστικής ανταρτοομάδας «Ελληνικός Στρατός») Τηλέμαχος Βρεττάκος είχε σκοτωθεί από τον ΕΛΑΣ, αποτελεί το γνωστότερο -αλλά όχι και το μοναδικό- τέτοιο παράδειγμα 72.

(δ) «Αξιωματικοί που θεωρούν την καταπολέμηση του “κομμουνισμού” πατριωτικό καθήκον, ή τοποθετήθηκαν στα Τάγματα από τις οργανώσεις τους (ΕΑΕΣ Αθηνών, κλπ)», και

(ε) «Μέλη άλλων οργανώσεων που δέχτηκαν επίθεση από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ» όπως τα υπολείμματα του 5/42 της Λωρίδας μετά το φόνο του Ψαρρού ή του πελοποννησιακού ΕΣ μετά την εξόντωση των Βρεττάκου και Καραχάλιου.

Περισσότερο ομοιογενείς εμφανίζονται, αντίθετα, οι τοπικές πολιτοφυλακές των Ταγμάτων στα «οπλισμένα» χωριά. Εκεί, ο ηγετικός πυρήνας τους συγκροτείται συνήθως από την παραδοσιακή ηγεσία και μικροαστική τάξη της κοινότητας (κοινοτάρχης, παπάς κι ενδεχομένως δάσκαλος, συμβολαιογράφος, γιατρός, κλπ), ή τουλάχιστον από ένα μέρος της, η δε στρατολογία των κοινών «οπλιτών» βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε συγγενικά δίκτυα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που η ανάπτυξη αυτού του φαινομένου σημειώθηκε σε κοινότητες που χαρακτηρίζονται από βαθύ κοινωνικό συντηρητισμό, όπως διαπιστώνουν όχι μόνο οι εαμικές πηγές ή ξένοι παρατηρητές 73 αλλά και τα ίδια τα στελέχη των Ταγμάτων 74.

Σημαντικό ρόλο έπαιξαν και οι εθνοτικές ή άλλες τοπικές αντιθέσεις, όπως και η νωπή ακόμη αντιπαράθεση γηγενών και προσφύγων.

Η τροφοδότηση των ένοπλων δωσιλογικών σχηματισμών από κάθε λογής εθνικιστικά στοιχεία της μιας ή της άλλης «ράτσας» αποτέλεσε τον κανόνα στη Μακεδονία, κι έχει μελετηθεί αρκετά την τελευταία δεκαετία. Λιγότερο έχουν μελετηθεί οι ποικίλες διαφοροποιήσεις στο εσωτερικό κάθε εθνοτικής ομάδας και η επίδρασή τους στον προσανατολισμό των επιμέρους υποομάδων· στην ‘Εδεσσα λ.χ., πόλη με πληθυσμό σλαβόφωνο κατά 65-70%, κύρια πηγή στρατολογίας της Οχράνα -σύμφωνα με εαμικές εκθέσεις της εποχής- υπήρξε η (περιορισμένη αριθμητικά κι υποδεέστερη κοινωνικά) κατηγορία των «γυφτομακεδόνων» 75.

Παρόμοια κριτήρια φαίνεται ωστόσο ότι καθόρισαν τις επιλογές κάποιων ανθρώπων και στη Νότια Ελλάδα. Ο πολιτικός λ.χ. καθοδηγητής των ταγματασφαλιτών της Βόρειας Εύβοιας, δικηγόρος Νίκος Αναγνωστόπουλος, φροντίζει να κάνει τη διάκριση ανάμεσα στο «προσφυγικόν στοιχείον του νησιού (το οποίο «σχεδόν εν τη ολότητί τον ειργάσθη ανθελληνικός, ενταχθέν εις τας πολλάς και ποικιλλωνύμους Αριστερές οργανώσεις»), από τη μια, και τους συντηρητικούς «πραγματικούς  Έλληνες  Ευβοείς» (ελληνόφωνους «γηγενείς» και Αρβανίτες), που στήριξαν τα Τάγματα Ασφαλείας, από την άλλη 76.

Καθόλου αμελητέα, αν και συχνά δυσδιάκριτη, υπήρξε επίσης επιλογή του εξοπλισμού ως μέσου προάσπισης συγκεκριμένων ταξικών συμφερόντων: ανάμεσα στους πρωτεργάτες της ταγματασφαλίτικης βάσης στο Βαλτέτσι, π.χ., συναντάμε ευκατάστατους κτηνοτρόφους δυσάρεστημένους από την εργατική πολιτική του ΕΑΜ στα χειμαδιά τους στην Αργολίδα αλλά κι από την απαγόρευση επικοινωνίας με την Τρίπολη, που συνιστούσε τη βασική αγορά για τα προϊόντα τους 77.

Ο φόβος των χωρικών για αντίποινα των κατοχικών στρατευμάτων ήταν ένας ακόμη παράγοντας που διευκόλυνε στο έπακρο την ανάπτυξη των Ταγμάτων. Η διαπίστωση του Λίπερ, πως «από τη στιγμή που συνειδητοποίησαν ότι κτηνώδη αντίποινα θα. ακολουθούσαν οποιαδήποτε υποστήριξή τους προς τους αντάρτες, ήταν εύκολη δουλειά για τους Γερμανούς να τους πείσουν πως μια φιλογερμανική πολιτική ανταποκρινόταν στα συμφέροντα της Ελλάδας», διατυπώθηκε μεν για τους τουρκόφωνους Πόντιους της Μακεδονίας, θα μπορούσε όμως να βρει εφαρμογή και σε πολλά άλλα σημεία της χώρας 78.

Συχνά, άλλωστε, οι πρώτες επαφές ανάμεσα στην ηγεσία μιας κοινότητας και τον δωσιλογικό μηχανισμό των αστικών κέντρων, που καταλήγει στον «εξοπλισμό» του χωριού, ξεκινούν από την προσπάθεια σωτηρίας κάποιων χωρικών που έχουν συλληφθεί, είτε ως όμηροι είτε σαν κομμουνιστές 79.

 

Η συμμετοχή όλων ανεξαίρετα των Ταγμάτων Ασφαλείας σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις της Βέρμαχτ, εναντίον του ΕΛΑΣ και -κυρίως- της εαμικής μαζικής του βάσης, συνιστά το τρίτο (και, κατά τη γνώμη μου, το καθοριστικό) κοινό χαρακτηριστικό αυτών των σχηματισμών.

Στην Αθήνα, τα ευζωνικά τάγματα διαδραματίζουν αποφασιστικό ρόλο στα κυλιόμενα γερμανικά «μπλόκα» του 1944, που αποσκοπούν όχι μόνο στην κατατρομοκράτηση του πληθυσμού και την καταστροφή της πολιτικής υποδομής του ΕΑΜ, αλλά και στη συγκέντρωση εργατών για αναγκαστική εργασία στα εργοστάσια της Γερμανίας. 100

Παρόμοιες επιχειρήσεις πραγματοποιούνται και στη συμπρωτεύουσα, με το μπλόκο π.χ. της Καλαμαριάς (13.8.44) και τη εκτέλεση 15 κατοίκων «βάσει καταλόγου δοθέντος υπό της ελληνικής χωροφυλακής» 101. Αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, η εγκατάσταση των Ταγμάτων Ασφαλείας σε κάποια πόλη συνοδεύεται συνήθως από ανάλογα μέτρα.

Τυπική περίπτωση, η είσοδος του τάγματος του Βρεττάκου στην Καλαμάτα, τον Ιανουάριο του 1944, για την «απελευθέρωση» της πόλης από την «αφόρητον τρομοκρατίαν του ΕΛΑΣ». Η επιχείρηση, που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της εκκαθαριστικής επιχείρησης «Κότσυφας» της 117ης μεραρχίας καταδρομών της Βέρμαχτ, κατέληξε σε μαζικές συλλήψεις (142 σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία, 200 κατά το Βρεττάκο) 102, οι περισσότεροι δε από τους ομήρους αυτούς τουφεκίστηκαν ένα μήνα αργότερα, σε αντίποινα για μια επιτυχημένη επίθεση του ΕΛΑΣ σε γερμανική εφοδιοπομπή 103.

Μαζικές συλλήψεις πραγματοποιούνται επίσης τον ίδιο μήνα στη Σπάρτη, το Γύθειο και τα περίχωρά τους, συχνά με βάση τους προπολεμικούς φακέλους των υπηρεσιών ασφαλείας· στο επόμενο διάστημα, κάπου 200 «συνειδητοποιημένοι κομμουνισταί βαρυνόμενοι με σοβαράν εγκληματικήν δράσιν» κλείνονται στις φυλακές κι άλλοι 80 καταδικάζονται σε θάνατο από τα έκτακτα στρατοδικεία 104. Στην Εύβοια, πάλι, μέσα σε μια μονάχα βδομαδιάτικη εξόρμησή του, τον Απρίλιο του 1944, ο στρατηγός Παπαθανασόπουλος εκτελεί 64 κατοίκους, στέλνει 370 ομήρους σε Αθήνα-Χαϊδάρι και κλείνει στις φυλακές της Χαλκίδας άλλους 565,  105

Παρόμοιες «μικτές» ελληνογερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις διεξάγονται τον ίδιο μήνα στο μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου: Αχαΐα 106 Λακωνία (επιχείρηση «Κόνδωρ»), Ηλεία («Σκαντζόχοιρος»), Αρκαδία και Μεσσηνία («Ερωδιός») 107 Ακολουθούν, τον Ιούνιο, ακόμη μεγαλύτερες κοινές εξορμήσεις στον Πάρνωνα και τον Ταΰγετο. Εγχείρημα άκαρπο, διευκρινίζει στα απομνημονεύματά του ο επικεφαλής των ταγματασφαλιτών της Καλαμάτας, «καθ ’ όσον ο ΕΛΑΣ είχεν οργανώσει σχεδόν ολόκληρον την ύπαιθρον (Μεσσηνίας και Λακωνίας) από τον εργάτου μέχρι του ανωτάτου τιτλούχου, ώστε επληροφορήθη εγκαίρως φαίνεται την όλην προπαρασκευήν της επιχειρήσεως τούτης»· ο ίδιος φροντίζει πάντως να σημειώσει, σε μια φαντασιακή αντιστροφή της υφιστάμενης ιεραρχίας, ότι στη διάρκεια της επιχείρησης «η στάσις των Αρχών κατοχής υπήρξε ειλικρινής και φιλική» απέναντι στη μονάδα του 108.

Αυτό που οι υπηρεσιακές περιγραφές αποκρύπτουν συνήθως, είναι το ανθρώπινο και υλικό κόστος αυτής της συνεργασίας. Μολονότι απουσιάζει μια συνολική καταγραφή του σε πανελλαδική κλίμακα, οι πηγές δεν αφήνουν επ’ αυτού την παραμικρή αμφιβολία.

Γερμανοί και ταγματασφαλίτες καίνε από κοινού σπίτια κι εκτελούν χωρικούς στο Λεβίδι 98 (30.4.44)109, τον Αγιο ΙΙέτρο και τα Βούρβουρα (23.6.44) 109 της Αρκαδίας, στις Λίμνες (26.5.44) 110, το Γκέρμπεσι (27.5.44), το Χέλι (29.5.44) 111 και τη Φρουσούνα (17-18.7.44) 112 της Αργολίδας, στους Καλλιανούς (8.7.44) της Κορινθίας 102, στον Αγ. Δημήτριο (6.6.44) και τη Ζούπενα της Λακωνίας (11.6.44) 113, στο Αγρίνιο (14.4.04), τα Καλύβια (30.7.44) και τα Θερμά (30.7.44) της Αιτωλοακαρνανίας 114, στους Κουρκουλούς (20.3.44) και το Θεολόγο (4.6 & 17.7.44) της Εύβοιας 115, για να αναφέρουμε μερικές μόνο περιπτώσεις.

Στην περιοχή της Ολυμπίας, πάλι, Γερμανοί στρατιώτες με πολιτικά και οπλίτες του πρόσφατα συγκροτημένου εκεί «ευζωνικού τάγματος» οργώνουν επί βδομάδες την ύπαιθρο, σκοτώνοντας κάθε άντρα που συναντούσαν στο διάβα τους 116.

Αλλά και στην Κεφαλλονιά, όπου τον Ιούλιο του 1944 τα ένοπλα τμήματα της ΠΟΚ διεξάγουν κοινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις με το γερμανικό στρατό, υπολογίζεται από τρίτες πηγές πως εξοντώθηκαν «220 Εαμίτες, ως επί το πλείστων άοπλοι». 117

Ανάλογες -αν όχι αγριότερες- σφαγές διαπράττονται και στη Βόρεια Ελλάδα με τη σύμπραξη του Πούλου 118, του ΕΕΣ 119, των «παοτζήδων» του Σπυρίδη 120, των Λεγεωνάριων 121, των κομιτατζήδων 122 και των υπόλοιπων κατά τόπους Ταγμάτων Ασφαλείας.

«Εθνικιστικές ομάδες» του Πούλου και των οπλισμένων ποντιακών χωριών της Κοζάνης συνοδεύουν λ.χ. τον Απρίλιο του 1944 τη Βέρμαχτ στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Βερμίου, εξολοθρεύοντας εκατοντάδες αμάχους στο Μεσόβουνο, τους Πύργους, το Γραμματικό και τον Άγιο Παύλο 123.Τον Ιούλιο, το ίδιο ακριβώς σενάριο θα επαναληφθεί στα χωριά της Βόρειας Πίνδου 124.

Το τάγμα του Σούμπερτ, πάλι, θα συμμετάσχει στην σφαγή 146 κατοίκων του Χορτιάτη, οι περισσότεροι απ’ τους οποίους κάηκαν ζωντανοί στο φούρνο του χωριού (2.9.44) 125.

Αξίζει τέλος να μνημονευθεί η μαρτυρία του Θρασύβουλου Παπαστρατή για την ειδική μεταχείριση που οι ταγματασφαλίτες της Εύβοιας επιφύλαξαν στην εβραία δασκάλα του χωριού Στρόπωνες: την «παλούκωσαν όπως οι Τούρκοι το Διάκο, αφού την ατίμασαν και την βασάνιζαν όλη μέρα» 126.

Ειδική αναφορά αξίζει να γίνει στην σύμπραξη των βορειοελλαδιτών «εθνικιστών» με το βουλγαρικό στρατό, που από τον Ιούλιο του 1943 και μετά έχει αναλάβει τη στρατιωτική (αλλά όχι και την πολιτική) διοίκηση της περιοχής μεταξύ Στρυμόνα κι Αξιού, για να δώσει ένα χέρι στην καταστολή του αντάρτικου.

Ήδη από το φθινόπωρο του 1943, οι βουλγαρικές υπηρεσίες επισημαίνουν ότι οι ένοπλες ομάδες της ΠΑΟ δεν φαίνονται ιδιαίτερα διατεθειμένες να στραφούν κατά του βουλγαρικού στρατού, καθώς προτιμούν να κρατήσουν τις δυνάμεις τους για την αναμέτρηση με τον ΕΛΑΣ 127.

Μερικούς μήνες αργότερα, το γερμανικό επιτελείο Θεσσαλονίκης θα επισημάνει με χαρά πως όχι μόνο η «η δυσπιστία των Βουλγάρων έναντι των αντικομμουνιστών» -δηλ. των ταγματασφαλιτων- «εχαλαρώθη», αλλά και ότι η μεταξύ τους «συνεργασία κατά την καταπολέμησιν των κομμουνιστικών συμμοριών δύναται να χαρακτηρισθή ως ικανοποιητική» 128.

Σύμφωνα με άλλες πηγές, η συνεργασία αυτή περιλάμβανε την συγκατοίκηση βουλγαρικών κι «εθνικιστικών» μονάδων σε κωμοπόλεις και χωριά 129, την ανταλλαγή πληροφοριών για τις κινήσεις του ΕΛΑΣ 130, ακόμη και κοινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στη Βισαλτία, το Κιλκίς, τη Χαλκιδική και το Λαγκαδά 131. Η αντίφαση αυτής της πρακτικής με το φόβητρο του «βουλγαρικού κίνδυνου», που όλο αυτό το διάστημα εξακολουθεί ν’ αποτελεί τη βασική πολιτικοϊδεολογική αναφορά του βορειοελλαδικού δωσιλογισμού (κι όχι μόνο αυτού), είναι από κάθε άποψη εντυπωσιακή.

Ιδιαίτερα αποκαλυπτική για την ταύτιση των ταγματασφαλιτών με την εν γένει βία του στρατού κατοχής υπήρξε η συμμετοχή των τελευταίων στη «διαλογή» των ομήρων που επρόκειτο να εκτελεστούν, καθώς και οι υποδείξεις τους για το ποια ακριβώς χωριά θα ήταν καλό να καούν κατά τα «μέτρα εξιλασμού» 132.

Ανάλογη δραστηριότητα επέδειξε ακόμη κι ο διοικητής του Τάγματος Χανίων, που λόγω τοπικών συνθηκών απέφευγε συνήθως να συνοδεύσει τη Βέρμαχτ σε κοινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις 133. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι επικεφαλής των ταγμάτων διεκδικούν εκ των υστέρων δάφνες για παρεμβάσεις κι άλλες «κατάλληλες ενέργειες», οι οποίες μείωσαν τον αρχικό αριθμό των ομήρων που προορίζονταν για εκτέλεση 134 κάποιες άλλες φορές, ωστόσο, είναι η ίδια η ηγεσία τους αυτή που αναλαμβάνει να αυξήσει τον φόρο του αίματος, προβαίνοντας με δική της πρωτοβουλία σε πρόσθετες εκτελέσεις 135.

Ένα τέταρτο κοινό χαρακτηριστικό όλων των Ταγμάτων Ασφαλείας υπήρξε η παραδειγματική αγριότητα που επέδειξαν στην πράξη, αγριότητα που ξεπερνούσε συχνά κατά πολύ την αντίστοιχη των γερμανών συναγωνιστών τους. Στο μεγάλο μπλόκο της Κοκκινιάς  (17.8.44), λ.χ., άνδρες των ευζωνικών ταγμάτων επιχείρησαν να ξανασυλλάβουν κατοίκους που οι Γερμανοί μόλις είχαν αφήσει ελεύθερους, απειλώντας ακόμη και τους αστυνομικούς που τους συνόδευαν μακριά από την πλατεία Οσιας Ξένης 136.

Αποκαλυπτική είναι επίσης η συχνά επαναλαμβανόμενη «κατηγορία» που διατυπώνεται στις αναμνήσεις στελεχών των Ταγμάτων (ή του πολιτικού μηχανισμού τους), σύμφωνα με την οποία οι Γερμανοί δεν επιθυμούσαν στην πραγματικότητα την καταπολέμηση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ 137.

Σε αρκετά απ’ αυτά τα κείμενα ξεκαθαρίζεται άλλωστε, χωρίς πολλές περιστροφές, ότι για «την επιβολήν του Νόμου και την εμπέδωσιν της τάξεως» χρειάστηκε η προσφυγή στην «ωμή βία» και η λήψη «σκληρών μέτρων» κατά της μαζικής βάσης του ΕΑΜ 138.

Ακόμη σαφέστερα είναι τα διασωθέντα έγγραφα του αρχείου των ταγματασφαλιτών της Εύβοιας: «προς εξακρίβωσιν των ανηκόντων εις τον εφεδρικόν ΕΛΑΣ, πρέπει να μεταχειρισθώμεν παν μέσον», γράφει χαρακτηριστικά ο διοικητής του Τάγματος Παπαθανασόπουλος, διατάσσοντας τη σύλληψη κάθε νέου 18-35 ετών σε τρία κεφαλοχώρια της περιοχής· «επιβάλλατε το Κράτος του Νόμου, αδιαφορούντες αν τούτο επιβάλλει την λήψιν των σκληρότερων μέτρων», συμπληρώνει απ’ την πλευρά του ο υποδιοικητής Γερακίνης 139

Η εθνικόφρον βιβλιογραφία αισθάνεται έτσι συχνά υποχρεωμένη να παραδεχτεί τη διάπραξη ποικίλων «ασχημιών» ή και «κακουργημάτων» από τους ταγματασφαλίτες (αν και κατά κανόνα «δικαιολογημένων», είτε σαν αποτέλεσμα της κοινωνικής προέλευσης κάποιων απ’ αυτούς, είτε σαν αντεκδίκηση προς την «κόκκινη τρομοκρατία») 140.

Ακόμη και μια καθαρά απολογητική αφήγηση, όπως αυτή του Βαλτετσιώτη Σαραντόπουλου, δεν μπορεί να παρακάμψει εύκολα δραστηριότητες όπως η διενέργεια αυθαίρετων συλλήψεων και βίαιων ανακρίσεων, οι τρομοκρατικές επιδρομές σε γειτονικά χωριά (με πυροβολισμούς στον αέρα από μεθυσμένους ταγματασφαλίτες) ή μια κάπως περίεργη απόπειρα αξιωματικού των Ταγμάτων «να φλερτάρει», άγνωστο πώς ακριβώς, «με μιαν από τις κρατούμενες» του -απόπειρα η οποία, όπως γράφει, προκάλεσε την αντίδραση των «τρομερά συντηρητικών» ντόπιων συμπολεμιστών του 141.

Αποτέλεσμα όλων αυτών, όπως σημειώνει στο ημερολόγιό του ένας ελληνοαμερικανός πράκτορας του O.S.S., ήταν όχι μόνο «ο λαός [να] μισεί τα Τάγματα Ασφαλείας περισσότερο από τους Γερμανούς», αλλά και η απήχηση του ΕΑΜ να είναι σαφώς ισχυρότερη, ακριβώς στα μέρη εκείνα απ’ όπου είχαν περάσει ταγματασφαλίτες 142.

Από μια άποψη, βέβαια, αυτή ακριβώς η «πλεονάζουσα» αγριότητα ήταν άρρηκτα δεμένη με όσα συνιστούσαν (για τους κατακτητές) το βασικό προσόν των Ταγμάτων Ασφαλείας: την εντοπιότητα και την, ως εκ τούτου, μεγαλύτερη γνώση ανθρώπων και πραγμάτων 143.

Γι’  αυτό, άλλωστε, η τρομοκρατία που επιβάλλουν οι ταγματασφαλίτες, σε στιγμές «κανονικές», είναι απείρως πιο καθολική από αυτή των Γερμανοϊταλών. Εκτός από συλλήψεις και φονικά, η παρουσία τους συνεπάγεται την πλήρη αποδιάρθρωση όλων εκείνων των δημιουργικών κοινωνικών πρακτικών που συνόδευαν την ανάπτυξη του ΕΑΜ και αποτέλεσαν, όπως θα δούμε και παρακάτω, ένα νεωτερισμό ανεπίτρεπτο για το σκοταδιστικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ο ένοπλος δωσιλογισμός.

Αμέσως μετά την είσοδο των «ευζώνων» στον Πύργο, σημειώνει λ.χ. στις αναμνήσεις του ένα μέλος του τοπικού θεατρικού ομίλου, οι αρχές «διέλυσαν τους συλλόγους» της πόλης και «σταμάτησε κάθε πολιτιστική κίνηση. […] Η ζωή γενικό, έγινε πλέον πολύ δύσκολη, τα πάντα νεκρώθηκαν. Αρχίζει μια νέα Κατοχή, χειρότερη από τη Γερμανική» 144.

Ιδιαζόντως διαφωτιστικό, γι’ αυτά τα χαρακτηριστικά του σώματος είναι το επανειλημμένο κάψιμο ιδιωτικών βιβλιοθηκών από τους ταγματασφαλήτες της Εύβοιας 145.

 

Σημειώσεις

 

1.Βασίλειος Σταυρογιαννόπουλος, Πικρές αναμνήσεις, Αθήναι 1974, σ.330.

2 Νομοθεσία ενεργή ακόμη και στη διάρκεια του φιλελεύθερου «ανοίγματος» της κυβέρνησης της Ε.Κ. Στις 13.1.1965, λ.χ., η Εισαγγελία Εφετών άσκησε δίωξη, με βάση το Ν. 509 και το Ν.Δ. 4234/62, κατά των Π. Παρασκευόπουλου και Ν. Κρίκη για κάποια -απλώς φιλοεαμικά- επετειακά δημοσιεύματα στην εφημερίδα «Αυγή» (26-27.9.64). Χρειάστηκε διεθνής κινητοποίηση (με παρεμβάσεις της Διεθνούς Ενώσεως Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ομοσπονδιών Τύπου, κ.ά.) για να αναβάλει τελικά το δικαστήριο την εκδίκαση της υπόθεσης «επ’ αόριστον» (Η Αυγή 26.1, 10.2. & 23.2.65).

3 Μια πρώτη μορφή του βιβλίου διαβάστηκε, ως εισήγηση, στο συνέδριο «Όψεις του δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου» (Σαμοθράκη 2-4.7.2004).

4. Hagen Fleischer, «Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών κατοχής και Ταγμάτων Ασφαλείας», Μνήμων 8 (1980-82), σ.Ι93.

5 Γεώργιος Ράλλης (επιμ.), Ο Ιωάννης Δ. Ράλλης ομι/xi εκ του τάφου, Αθήναι 1947, σ.58-9.

6 ΦΕΚ Ι943/Α/180, Ν. 260 της 15.6.43.

7 Andrt Gerolymatos, «The Security battalions and the Civil war», Journal of the Hellenic Diaspora XII/I (Ι991),σ.18• Mark Mazower, Η Ελλάδα του Χίτλερ, Αθήνα 1995, σ.353• PIC Paper No 55, «Greek Security Battalions» (18.7.1944), σε Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΔΙΣ), Αρχεία Εθνικής Ανάστασης (1941-1944), Αθήνα 1998, τ.8ος, σ.44-5 & 55• Έκθεση Παναγιώτη Κυριακού (8.4.1957), στο ίδιο, σ.225-6.

8 ΦΕΚ 1944/Α/48, Ν. 1249 της 25.2.44.

9 Σωτήρης Παπαστρατής, Μέρες του 1943-J 944 στην Εύβοια, Αθήνα 1995, σ.66-7Ι• Γιάννης Δουατζής, Οι Ταγματασφαλίτες, Αθήνα [1982], σ.27 & 217• PIC 18.7.44, όπ.π., σ.58• Νικόλαος Αναγνωστόπουλος, Η Εύβοια υπό Κατοχήν, τ. Α Αθήναι 1950, σ.3Ι6.

10.    Βασίλης Λάζαρης, Πολιτική Ιστορία της Πάτρας, τ. Γ’, Πάτρα 1989, σ. 138-40 PIC 18.7.44, όπ.π., σ.55 & 60• Βασίλειος Ιταυρογιαννόπουλος, Η ζωή της Κατοχής και τα Τάγματα Ασφαλείας, Αθήναι 1966, σ.80-1• Κοσμάς Αντωνόπουλος, Εθνική Αντίστασις 194/-1945, Αθήναι 1964, σ.1470.

11    Έκθεση Γεωργίου Τολιόπουλου (15.11.1955), σε ΔΙΣ 1998, τ.8ος, σ.202• Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.81• PIC 18.7.44, όπ.π., σ.60 & 62.

12.    Γεώργιος Οικονόμου, «Έκθεσις δράσεως του III Τάγματος Ασφαλείας Κορίνθου» (28.10.1957), σε ΔΙΣ 1998, τ.8, σ.234• Αντωνόπουλος 1964, σ.1461.

13.    ΔΙΣ/9Ι5/Β/4, έκθεση Αθανασίου Ψυχαλίνου, σ.1• Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.73• Κώστας Καραλής, Ιστορία των δραματικών γεγονότων Πελοποννήσου, 1943-1949, τ. Α’, Αθήναι 1958, σ.261• Αντωνόπουλος 1964, σ.1463• Γεώργιος Φαρμάκης, Ο κομμουνισμός εις την Ηλείαν, Πύργος 1969, σ.28• Παύλος Σινόπουλος, Φρουροί της νύχτας. Ένα χρονικό της γερμανικής κατοχής στον Πύργο, Πύργος 1995, σ.25.

14.    Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.77-8 και 1974, σ. 196-9.

15.    Fleischer 1980-82, ó.20É• Gerolymatos 1991, ó.23.

16.    ΔΙΣ/915/Α/60, Γεώργιος Ροζάκης, «Έκθεσις της πολεμικής δράσεως κατά την περίοδον Κατοχής του Τάγματος Ασφαλείας Γεώργιος», Εν Γυθείω 29.12.1954, σ.1-2• Έκθεση Λεωνίδα Βρεττάκου (1-10.1.1955), σε ΔΙΣ 1998, τ.8ος, σ.Ι64-87• ΔΙΣ/915/Α/7, Κων/νος Κωστόπουλος, «Περί της ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Σπάρτης», Π. Φάληρον 12.12.1954, σ.5-6• PIC ! 8.7.44, όπ.π., σ.59-60• ΔΙΣ/915/Α/3, Παναγιώτης Δεμέστιχας, «Έκθεσις περί της οργανώσεως, σκοπών και δράσεως του Κομμουνιστικού Κόμματος ΕΑΜ- ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ και της δημιουργίας των Ταγμάτων Ασφαλείας εν Λακωνία», Εν Κρανάη Γυθείου I.II.1954, σ.4• ΔΙΣ/9Ι5/Α/9, Νικόλαος Καράμπελας, «Περιληπτική ιστορική έκθεσις περί συγκροτήσεως του Τάγματος Ασφαλείας Γυθείου», Εν Γυθείω 27.12.54, σ.1-3.

17    Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.24• ΔΙΣ/915/Α/1, Διονύσιος Παπαδόπουλος «Η Ιστορία των Ταγμάτων Ασφαλείας» [1952], σ.2• ΔΙΣ/1915/ Β/5, ανώνυμη έκθεση «Περί των ταγμάτων (Ασφαλείας) Χωροφυλακής Πελοποννήσου», χ.χ. (αρχές 1944), [στο εξής: Τάγματα 1944], σ.Ι-2• Φώτιος Τσαγκάρης, Αναμνήσεις της μεσσηνιακής κατοχής από την σκοπιάν της δημαρχίας Καλαμών, Αθήναι 1971, σ.21-3.

18    Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.76.

19    Λάζαρης 1989, σ.138• Τάγματα 1944, σ.1.

20    Τάγματα 1944, σ. 1-2.

21    Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.65• ΦΕΚ 1944/Α/43, Ν. 1236 της 20.2.44• Απόστολος Δασκαλάκης, Ιστορία Ελληνικής Χωροφυλακής. 1936-1950, Αρχηγείον Χωροφυλακής, Αθήναι 1973, τ. Α’, σ.Ι96 & 200.

22    Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, Αθήνα 2003, σ. 193-6• Χάγκεν Φλάϊσερ, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ε/Λάόα της Κατοχής και της Αντίστασης, τ. Β’, Αθήνα 1995, σ.103-4• Τσαγκάρης 1971, σ.16• Νίκος Ζερβής Καλαμάτα. Κατοχή – Αντίσταση – Απελευθέρωση, τ. Γ’, Καλαμάτα 2002, σ. 105-7 & 136.

23    Fleischer 1980-82,  Δ. Παπαδόπουλος «Η ιστορία των ταγμάτων ασφαλείας» σ.322

24    Αναφορές γερμανικών υπηρεσιών (καλοκαίρι 1944) σε ΔΙΣ 1998, τ.6ος, σ.52 & 62.

25    Τζακ Σμιθ Χιουζ, Απόρρητη αναφορά της δράσεως της SOE στην Κρήτη, 1941-1945, Αθήνα 1991,0.82-5,173 & 202-3 Δασκαλάκης Ι973,σ.237- 8• Κων/νος Αντωνίου, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, 1833-1965, Αθήναι 1965, σ. 1954-6! • Γιάννης Τσίβης, Χανιά. Κατοχή και Αντίσταση, Αθήνα 1985, σ.77-93• Βαρδής Βαρδινογιάννης, Η Αντίσταση στο Σέλινο, Αθήνα 1988, σ.256-7• Σταύρος Βλοντάκης, Η ‘Οχυρά θέσις Κρήτης’, Αθήνα 1976. σ.30-1 & 417-30.

26    Έθνος (Αθήνα) 23, 24, 27, 28 & 30.8.1948.

27    Ορέστης Μακρής, Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας, Αθήνα 1985, σ.81 & 105-6• Γιώργος Τρικαλινός, Ανακατεύοντας τη χόβολη της μνήμης, Αθήνα 1998, σ. 127• Θεόδωρος Γρηγορόπουλος, Από την κορυφήν του λόφου, Αθήναι 1966, σ.258.

28    Μακρής 1985, σ.75, 85, 89 & 92-4.

29    Θέμης Μαρίνος, Με οδηγό την αλήθεια, Αθήνα 1994, σ.97-9• Γεράσιμος Αποστολάτος, «παράρτημα» σε Κ.Π. Φωκάς-Κοσμετάτος, Η γερμανοϊταλική σύρραξις εν Κεφαλληνία. 1943, Αθήνα χ.χ., σ.180• Διονύσιος Μπενετάτος, Το χρονικό της Κατοχής, Αθήναι 1963, σ.271. Αναλυτικά για την ΠΟΚ: Σπύρος Λουκάτος, Τα χρόνια της ιταλικής και γερμανικής κατοχής και της εθνικής αντίστασης στην Κεφαλονιά και την Ιθάκη, τ. Γ’, Αθήνα 1991, σ.238-90 & 423-72.

30    Τάσος Κσνιδάρης, Η Λευκάδα στη σκιά του εμφυλίου πολέμου. 1943Ί947, Αθήνα 1985, σ.89-106.

31    PIC 18.7.44, οπ σ.44 Gerolymatos 1991, ó.É7.

32    «Εμπιστευτική-Απόρρητος» οδηγία Ράλλη προς Χρυσοχόου (Αθήναι 20.9.44), δημοσιευμένη σε Πολύχρονης Ενεπεκίδης, Η ελληνική Αντίστασις 1941-1944, Αθήνα 1964, σ.99-100. Η πρωτοβουλία του Ράλλη είχε ήδη εγκριθεί, τέσσερις μέρες νωρίτερα, από τη ναζιστική ηγεσία (Μάρτιν Ζέκεντρορφ [επιμ], Η Ελλάδα κάτω από τον αγκυλωτό σταυρό, Αθήνα 1991, σ.259).

33    Fleischer 1980-82, ó.201.  Τα δυο Τάγματα της «Κεντρικής Ελλάδας» προέκυψαν τον Ιούνιο του 1944 με την αναδιοργάνωση των συμμοριών του Θεσσαλικού ΕΑΣΑΔ από την Γερμανική «αστυνομία τάξεως» της Λάρισας.  Ως έδρες τους αναφέρονται η Λάρισα κι η Καρδίτσα (PIC 18.7.44, όπ,π., σ.62).

34    «Ο συνταγματάρχης κ. Γ. Πούλος εις την πόλιν μας». Eθνος (Φλώρινα) 14.8.1943.

35    Αποκαλυπτική επ’ αυτού μια έκθεση του τ. Νομάρχη Δράμας προς το κατοχικό Υπ. Εσωτερικών: «Τα εν Θεσσαλονίκη σχηματισθέντα εκ κοινωνικών αποβρασμάτων ιδιότυπα τάγματα ασφαλείας, υπό τον απόστρατον αξιωματικόν Πούλον, επιδείνωσαν έτι περισσότερον την κατάστασιν, ως μισούμενα υφ’ ολοκλήρου του πληθυσμού, ου μόνον ένεκα της προελεύσεώς των αλλά και λόγω της αγρίας και απανθρώπου συμπεριφοράς των» (ΙΑΥΕ/1944/1.3, Δ. Ανδρεάδης προς Υπ. Εσωτ., Εν Αθήναις 16.10.1943).

36    Για τον ΕΑΣΑΔ και την «Εθνική Αντικομμουνιστική Οργάνωση» (ΕΑΟ) του Βόλου, βλ. αναλυτικά σε Αρσενίου 1977, τ. Β’, σ.209-37 & 250- 5• επίσης: Mazower 1995, σ.363-5• PIC 18.7.44, όπ,π., σ.66-8• Λάμπρος
Καταφυγιώτης, Οι αντάρται, Εν Βόλω 1946, σ.74-7• Μαρία Καραγιώργη, Από μια σπίθα ξεκίνησε, Αθήνα 2001, σ.237 & 241.

37    Χαρακτηριστική η αποκήρυξη τους ακόμη κι από ένα επιφανέστατο στέλεχος του δωσιλογικού μηχανισμού στη Β. Ελλάδα (Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, τ. Α . Η δράσις του ΚΚΕ, Θεσ/νίκη 1949, σ. 144-5). Αναλυτικά για τα σώματα αυτά, βλ. Ευστράτιος Δορδανάς, «Γερμανικές αρχές κατοχής και ελληνική διοίκηση» σε Β. Γούναρης & Π. Παπαπολυβίου (επιμ.), Ο φόρος του αίματος στην κατοχική θεσ/νίκη, Θεσ/νίκη 2001, σ.112-4• για το κλίμα των ημερών: Ελευθερία Δροσάκη, Εν Θεσσαλονίκη…, Καισαριανή 1985, σ.II8-9.

38    Η ονομασία ΠΑΟ διατηρήθηκε απ’ αυτούς τους σχηματισμούς αρκετούς μήνες μετά την επίσημη εγκατάλειψη της ένοπλης δράσης από την ηγεσία της τελευταίας (Παπαθανασίου 1997, τ. Β σ.853). Σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις, διεκδικείται μέχρι σήμερα (Αχιλλέας Τριανταφυλλίδης, «Από τη δράση της Π AO στην περιοχή Κοζάνης», στο συλλογικό Η δεκαετία 1940-1050 στη Δυτική Μακεδονία, Θεσ/νίκη 1998, σ.239-50). Οι βρετανικές υπηρεσίες, απ’ την πλευρά τους, εξακολουθούσαν να την χρησιμοποιούν ακόμη και το καλοκαίρι του 1944, κάνοντας ταυτόχρονα τη διάκριση μεταξύ των δυο εκδοχών της διασπασμένης -πλέον- οργάνωσης (PIC 18.7.44, όπ.π., σ.70-1).

39    Αθανάσιος Φροντιστής, Πανελλήνιος Απε/χυθερωτική Οργάνωσις, Θεσ/νίκη 1977, σ.377• Δορδανάς 2001, σ.115• Ελευθερία, 13.12.64• Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, Αθήνα 1983, τ. Γ’, σ.372.

40 Για μια αναλυτική επισκόπηση της επιχειρηματολογίας που πρόβαλαν οι τουρκόφωνες ποντιακές κοινότητες για τη συνεργασία τους με τους ναζί, βλ. Νίκος Μαραντζίδης, Γιασασιν Μιλέτ, Ηράκλειο 2001, σ. 130-59• αρκετά διαφορετική υπήρξε η εν θερμώ εκτίμηση του βρετανού πρέσβη Ρ. Λίπερ, που την άνοιξη του 1944 απέδιδε τον εξοπλισμό τους στην «απουσία ενός βαθιά ριζωμένου αισθήματος εθνικού πατριωτισμού, όπως αυτός που πάντα στην καρδιά του μέσου έλληνα χωρικού» και -κυρίως- στην πρόθεσή τους να αποφύγουν το κόστος οποιασδήποτε αντιπαράθεσης με το γερμανικό στρατό (FO 371/43764/7185, Leeper to Eden, Cairo 22.4.44).

41    Παπαθανασίου 1997, τ. Β’, σ.8Ι6-7• Χρυσοχόου 1949, σ.Ι45 Ενεπεκίδης 1964, σ.49-53.

42    Τάσος Κωστόπουλος, «’Αξονομακεδονικό’ Κομιτάτο και ‘Οχράνα* (1943-44). Μια πρώτη προσέγγιση», Αρχειοτάξιο 5 (5.2003), σ.43-45.

43    Fleischer 1980-82, ó.201 •

44    Π. Νικολόπουλος, «Έκθεσις επί της εξελίξεως της καταστάσεως εις την Θεσπρωτίαν κατά την περίοδον της Κατοχής» (25.3.45), σε ΔΙΣ 1998, τ.Ιος, σ.329• ΙΑΥΕ/1943-44/2.3, Πανηπειρωτική Επιτροπή ΕΑΜ, «Έκθεση για την Αλβανική μειονότητα της Τσαμουργιάς», 6.11.44, αρ. πρωτ. 262. Για την «Ξίλια», βλ. Ελευθερία Μαντά, Οι Μουσουλμάνοι Τσάμηδες της Ηπείρου (1923-2000), Θεσ/νίκη 2004, σ. 147-50 & 163-98 και Georgia Kretsi, «The ‘secret’ past of the Greek-Albanian borderlands», Ethnologia Balkanica 6 (2002), σ. 171-93.

45    Κωστόπουλος 2003, σ.44.

46    Παρά το πρόσφατα αυξημένο ενδιαφέρον για τις εθνοτικές συγκρούσεις της δεκαετίας του ’40, δεν υπάρχει κάποια συνεκτική κι αξιόπιστη περιγραφή της «Λεγεώνας» στην ελληνική βιβλιογραφία. Ο Ευάγγελος Αβέρωφ (Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήματος, Τρίκαλα 1987 [π.έ. 1948], σ.158) εκτιμά τον αριθμό των ενόπλων λεγεωνάριων σε 2-3.000 το 1941-42 και λιγότερους από 100 το καλοκαίρι του 1943, ενώ ένα ηγετικό στέλεχος του ΕΛΑΣ τους υπολογίζει σε 2.500 στα μέσα του 1942 (Σαράντης Πρωτόπαπας- Κίκιτσας, Χη Μεραρχία του ΕΛΑΣ, Αθήνα 1978, σ.41)• ο Αρσενίου, αντίθετα, περιορίζει τον αριθμό τους σε λιγότερους από 300, ένα 15-20% των οποίων «δεν ήταν καν βλαχικής καταγωγής, μα κατώτερα στοιχεία των πόντιων. που πήγαν στη λεγεώνα για φαΐ και για πλιάτσικο» (1977, τ. Α’, σ.69). Για άφθονο πρωτογενές υλικό, βλ. επίσης το βιβλίο του Αστέριου Παπαγιάννη, Τα παιδιά της λύκαινας, Αθήνα 1998.

47    Για μια γενική επισκόπηση αυτής της στρατηγικής, βλ. Francis Arzalier, Les perdants. La dirive fasciste des mouvements autonomistes el indipendantisles an XXe siicle, Παρίσι 1990.

48     Μια εκδοχή αυτής της πολιτικής ελάχιστα γνωστή υπήρξε ο εξοπλισμός ελληνικής πολιτοφυλακής στη Χειμάρα εναντίων των Αλβανών παρτιζάνων που δρούσαν στην περιοχή  (Κώστα Ν. Δέδε, Δρυμάδες Χειμάρας, Αθήνα 1978, σ.119-44).

49    Νίκος Αντωνακέας, Φως εις το σκότος της Κατοχής, Αθήναι 1947, σ.!04 PIC 18.7.44,όπ.π., σ.44-5• Φλάϊσερ 1980-82,σ. 191 Gerolymatos 1991, σ.Ι8• Mazower 1995, σ.352• Νικ. Αναγνωστόπουλος, Η Εύβοια υπό κατοχήν, τ. Β’, Αθήναι 1973, σ.380• ‘Κίμων’ [Α. Πηλαβάκης], «Έκθεσις επί της εν Ελλάδι καταστάσεως» (15.1.44), σε Εμμανουήλ Τσουδερού, Ιστορικό Αρχείο. 1941-1944, Αθήνα 1990, [στο εξής: Αρχείο Τσουδερού], τ.Γ’, σ.842.

50    Για ένα αποκαλυπτικό εσωτερικό έγγραφο, όπου η καταστολή της «αναρχίας» και της «κοινωνικής επαναστάσεως» τοποθετείται σε ίση περίπου μοίρα με τη διαπάλη «νομιμοφρόνων» και «αποτάκτων»: ΔΙΙ/915/Β/5, «Περί των Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου» (1944).

51    ΔΙΣ/915/Γ/2, «Υπόμνημα περί της καταστάσεως των Μον. Υπα¬ξιωματικών από της κατατάξεως των εις τα Τάγματα Ασφαλείας μέχρι σή¬μερον», Εν Αθήναις 10.4.44.

52    ΔΙΣ/915/Α/7, Υπγος Κ. Κωστόπουλος «Περί της Ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Σπάρτης», Π. Φάληρον 12.12.54, σ.8-9• Έκθεση Βρετ¬τάκου (1-10.1.1955) σε ΔΙΣ 1998, τ.8ος, σ.182-3.

53    Μαραντζίδης 2001, σ. 126-8 Τριανταφυλλίδης 1998, σ.240 & 246.

54    ΔΙΣ/915/Α/5, Υπγος Κ. Κωστόπουλος «Περί της Ιστορίας του Τάγ¬ματος Ασφαλείας Γυθείου», Π. Φάληρον 20.11.54, σ.2 & 8.

55    Λάζαρης 1989, σ.138.

56    Φαρμάκης 1969, σ.Ι5 & 28.

57    Αντωνακέας 1947, σ.104• Ράλλης 1947,σ.64• Γρηγορόπουλος 1966,σ.259.

58 Αναγνωστόπουλος 1973, σ.388-9• Δουατζής 1982, σ.126, 189-90 & 210-1. Πα το σύστημα των ατομικών προσκλήσεων, βλ επίσης: Ράλλης 1947, σ.64-5• Σταυρογιαννόπουλος 1966, σ.28 &. 81 Αντωνακέας 1947, σ.104 Δουατζής 1982, σ.Ι26, 137-42• έκθεση Π. Κυριακού (8.4.1957), όπ.π., σ.229• Δημήτριος Λουκάς, Αναμνήσεις μιας ζωής, Αθήναι 2004, σ.33• Αλέξανδρος Ζαούσης, Αναμνήσεις ενός αντιήρωα (1933-1944), Αθήνα 1980, σ.87 & 112• Αναστάσης Πεπονής, Προσωπική μαρτυρία, Αθήνα 2001 (π.έ. 1970), σ.Ι14- 7• Ν. Hammond, The Allied Military Mission and the Resistance in West Macedonia, Θεσ/νίκη 1993, σ.Ι26 & 137.

59    Έκθεση Π. Κοζάκου (27.10.55), όπ.π., σ.Ι9Ι-2.

60    Για δυο περιγραφές αυτής τη διαδικασίας, προερχόμενες από διαφορετικές περιοχές και διαμετρικά αντίθετη σκοπιά: Κώστας Σαραντόπουλος, Βαλτέτσι 1944. Μαρτυρία, Αθήνα 2003, σ.86-247• Κώστας Νικολαΐδης, Η αλήθεια για την εθνική αντίσταση, Θεσ/νίκη 1977, σ.45 κ.εξ. Το ίδιο ακριβώς μοντέλο ακολούθησε κι ο εξοπλισμός των «οχρανιτών» σε σλαβόφωνα χωριά• για μια τέτοια περίπτωση (Ποριά Καστοριάς), βλ. τη σχετική αλληλογραφία του τοπικού ΣΝΟΦ σε ΑΡΧΗΒ Ha MaKeaoHnja. Erejcxa MaxejiOHHfa BO HOB, 1944-1945, Σκόπια 1971

61.PIC 18.7.44, ό.π.π, σ.54

62. Πεπονής 1970, σ. 114· Λάζαρης 1989, σ. 140-2· Ηλιας Παπαστεριόπουλος, Ο Μωρηάς στο. όπλα, τ. Ε’ Αθήνα 1975, σ.239· Μπέτυ Βακαλοπούλου, «Ο νεοφασισμός στην Ελλάδα», συμπλήρωμα στην ελληνική έκδοση του βιβλίου του Γκιουζέππε Γκάντι, Ο νεοφασισμός στην Ευρώπη, Αθήνα 1975, σ.285.

63. Συνεντεύξεις με κατοίκους χωριών της ορεινής Μεσσηνίας, 20-22.4.2004

64. Τα Νέα-Σημαία-Θάρρος (Καλαμάτα) 29.3.44.

65. «Το οικονομικόν ζήτημα», Η Αφύπνιση 9.9.44 (παρατίθεται σε Λουκάτος 1991, σ.468).

66. Για το πλιάτσικο, ως βασικό κίνητρο κίνητρο κατάταξης στα Τάγματα: Δουατζής 1982, σ.68-74- Αντώνης Αντωνόπουλος. Μνήμες ενός αντάρτη του ΕΛΑΣ, Αθήνα 1993, σ.8Ι· Κ. Γλεντής, Εφτά χρόνια στη Σπάρτη (1939-1946), Αθήνα 1977, σ.66· Ανδρέας Γιαννόπουλος, Χρονικό από την Εθνική Αντίσταση του λαού μας, Αθήνα 1980, σ.135.

67. Ελευθερία 26.1.65 (Μιχάλαγας)· Δουατζής 1982, σ.76-85 & 185 (Εύβοια).

68. Ο Κ. Παπαδόπουλος του ΕΕΣ, λ.χ., είχε αναλάβει μαζί με δυο αδέρφια του τη συγκέντρωση κι εκποίηση της «δέκατης» ανατολικά του Αξιού (Ελευθερία 3.2.65).

69. Αβέρωφ 1948, σ. 124-34· Παπαγιάννης 1998, σ.115-32· Αρσενίου 1977, τ. Α’, σ.66-8.

70. Κήρυξ (Χανιά) 8 & 10.8.46, για τις μαυραγορίτικες δραστηριότητες του Παπαγιαννάκη.

71. Σωτήρης Εμμανουηλίδης, Μνήμες και βιώματα 1940-1946, Αθήνα 1999, σ.68-70· Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, Το χρονικό της μεγάλης νύχτας, Αθήνα 1999, σ.345· Δημήτριος Πλούμης, Ο Γολγοθάς του έθνους, Αθήναι 197Ι,σ.158.

72. Για άλλες τέτοιες περιπτώσεις: Βάγγιω Βουρνά, Όραμα και μνήμες, Αθήνα 2001, σ.274-5· Σταυρογιαννόπουλος 1974, σ.204. Μια παρόμοια κατηγορία, αποτελούνταν από συγγενείς ταγματασφαλιτών κι ανθρώπους που είχαν νωρίτερα συλληφθεί ή «ενοχληθεί κάπως» από τις εαμικές οργανώσεις (ως «ύποπτοι αντιδραστικής δραστηριότητας»), οι οποίοι φοβόντουσαν για την τύχη τους σε μια ολοένα και πιο πολωμένη κατάσταση (Γιαννόπουλος 19S0, σ. 134-6 & 144).

73. William Hardy McNeill, The Greek dilemma.War and aftermath, N. Υόρκη 1947, σ.59· Μάγερ 2003, σ.558· Γιάννης Μανούσακας, Το χρονικό ενός ο.γώνα. Μετά την Ακροναυπλία, Αθήνα 1986, σ.398-9· Παύλος Δε-λαπόρτας. Το σημειωματάριο ενός Πιλάτου, Αθήνα 1977, σ.106. Βλ. επίσης το χαρακτηρισμό της Αργολίδας ως «ελληνικής Βανδέας» στα απομνημονεύματα ενός ντόπιου εαμίτη: Θόδωρος Κοινής, «Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των γερμανών την άνοιξη του 1944 στην Αργοναυπλία», Εθνική Αντίσταση 72 (9.1991), σ.80.

74. Αποκαλυπτική η περιγραφή ως «υποανάπτυκτου» του «εν γένει πολιτισμού των κατοίκων» των τουρκόφωνοι ποντιακών χωριών, από ένα τοπικό στέλεχος του ΕΕΣ (ΔΙΣ/909/Δ/7, Αλέξανδρος Τσακίρογλου προς ΔΕΓ1ΑΘΑ, Αθήνα 14.5.1971).

75. ΑΣΚ1/ΚΚΕ/412/φ:23/5/22, Γραμματεία της Π.Ε. Έδεσσας (Νίκος) προς Μ.Γ. (6.8.44), σ.1.

76.Αναγνωστόπουλος 1973, σ.320-1· πρβλ. Δουατζής 1982, σ.172.

77. Σαραντόπουλος 2003, σ.107 & 128-31.

78. FO 371/43764/7185, Leeper to Eden, Cairo 22.4.44. Για το φόβο των γερμανικών αντιποίνων, ως αιτία προσχώρησης στα Τάγματα Ασφαλείας, βλ. επίσης Αναγνωστόπουλος 1973, σ.385, και Κωστής Παπακόγκος, Αρχείο Πέρσον. Κατοχικά ντοκουμέντα του ΔΕΣ Πελοπόννησου, Αθήνα 1977, σ.64. Ο ίδιος ο Μιχάλαγας, άλλωστε, ταξινομεί την αποφυγή γερμανικών αντιποίνων ως τον κυριότερο λόγο ύπαρξης του ΕΕΣ (ΑΝΠ/5/14α, Μιχ. Παπα-δόπουλος προς Πλαστήρα. Κοζάνη 25.4.45, σ.3-5).

79.Σαραντόπουλος 2003, σ.120-6· Τμήμα Αυγής του ΣΝΟΦ (Αν. Παντούλης) προς Π.Ε. Καστοριάς του ΣΝΟΦ (28.3.44), σε EM SO HOE, σ.365.

80.Αντωνόπουλος 1993, σ45-6. Κ.Κωσταντάρας, Αγώνες και διωγμοί, Αθήναι, 1964, σ97.

81.Σινόπουλος 1995, σ 20 &27.Γλεντής 1977, σ.66.Γιώργος Μπακόπουλος, Η ρωικά και ανθρώπινα, Καλαμάτα, χχ, σ108-10.ΔΙΣ/915/Β4, Αθ Ψυχαλινός, “Περιληπτική έκθεσις”, σ.2

82. Παπαστρατής 1995, σ.70.Δουατζής, 1982, σ.28. Αναγνωστόπουλος, 1950, σ.64-9 και 1973, σ.327 & 402-3

83. Βασίλης Δάρας, Γ83. Βίος και βιώματα ενός απλού ανθρώπου, Αθήνα 1995, σ.88-9

84.Παπαστρατής 1995, σ.70,Δουατζής , 1982,σ.28, Αναγνωστόπουλος, 1950, σ.64-9 και 1973, σ.327 & 402-3

85. Ράλλης, 1947, σ.64

86. Χρυσοχόου 1949, σ.145.Πρόκειται βέβαια, για διατύπωση μεταγενέστερη (και, κατά τα φαινόμενα, προσαρμοσμένη στην προπαγανδιστική λειτουργία των βιβλίων του Χρυσοχόου) εν θερμώ ο ίδιος διαπίστωνε απλώς ότι “τινές” απο τους άντρες του Βήχου “προ’ερχονται εκ του κομμουνιστικού στρατοπέδου” (ΑΦΔ/62/106, Αθ.Χρυσοχόου “Σύντομος έκθεσις της υφισταμένης εν Βορείω Ελλάδι καταστάσεως περί τα τέλη Ιουλίου 1944”, εν Θεσ/νίκη 26.7.44, αρ.πρ.787, σ4)

87. Δουατζής , 1982,σ.187, σ187-8

88. Τριανταφυλλίδης, 1998, σ.240. Φαρμάκης, 1969, σ.20.ΔΙΣ/953Β/Α/1, Ανδρέας Χ.Παπανδρέου “Έκθεσις περί της δράσεως Οργανώσεως Αντιστάσεως “Τ.Ε.Α””, Σεπτ, 1969, σ.31. Αρχηγείο Αστυνομίας Πόλεων, Τα 40χρονα της Αστυνομίας Πόλεων, Αθήναι, 1971, σ.276. Για τη διείσδυση οχραντιτών “στις γραμμές της οργάνωσης”, βλ.ΑΣΚΙ/ΚΚΕ/412/φ:23/5/21,Π.Ε Έδεσσας προς Μ.Γ “Έκθεση για την κατάσταση των εαμικών οργανώσεων Έδεσσας και Γιαννιτσών” (6.8.1944), σ.5

89. Χιούζ 1991, σ.84.Βαρδινογιάννης, 1998, σ.60

90. ΑΑΧ/16/364,Κέντρο Αλλοδαπών Θέσ/νίκης (Χ.Δασκαλόπουλος) προς Γεν Επιθεώρηση Νομαρχών Μακεδονίας, εν Θέσ/νίκη 23.6.44, αρ πρ 3/6/3/5α

91.Ενεπεκίδης 1964, σ.54-7· Fleischer 1980-82. σ.193· Δορδανάς 2001. σ.103 & 120· PIC7.44, όπ.π., σ.52· Μάγερ 2003, σ.503 & 557.

92.Παπακόγκος 1977, σ.68.

93.. ΔΙΣ/915/Α/7, Υπνος Κ. Κωστόπουλος «Περί της Ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Σπάρτης», Π. Φάληρον 12.12.54, σ.9-10· ΔΙΣ/915/Β/5, «Περί των Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου» (1944)· Έκθεση Βρεττάκου (1955) σε ΔΙΣ 1998,τ.8ος, σ.182.

94.Fleischer 1980-82, σ.202· Μάγερ 2003, σ.529, 538, 550, 560, 567-8 & 589· Νίκος Ζερβής, Η γερμανική Κατοχή στ?/ Meaotjvia, Καλαμάτα 1998, σ.78,213 & 217.

95. Φωτοτυπία της αναφοράς (4.6.1944) σε Παπαστρατής 1995, σ.67· η διατύπωση αποδίδεται συχνά, λανθασμένα, στο διοικητή του Τάγματος στρατηγό Παπαθανασόπουλο. Για την ίδια επιχείρηση, βλ. Δουατζής 1982, σ. 147-8 & 221-2- επίσης, το κοινό μνημόσυνο Γερμανών και ταγματασφαλιτών στις 18.5.44 στην Ιστιαία (στο ίδιο, σ.235-7).

96. «Ο αρχηγός εθελοντικών δυνάμεων Πελοποννήσου, συνταγματάρχης κ. Παπαδόγκωνας, προς τον Φύρερ», Καθημερινή 27.7.1944- «Ο Φύρερ εκφράζει τας ευχαριστίας του προς τον κ. Παπαδόγκωνα και τους εθελοντάς του», Καθημερινή 13.8.44.

97. Δορδανάς 2001, σ.115-6- Νέα Ευρώπη 25.7.44- II Φωνή των Ελλήνων (8.1944). φωτοτυπία σε Γιώργος Καραμαλάκης, Η Εθνική Αντίσταση στο νομό Κιλκίς (1941-1944), Κιλκίς 1990, σ.185. Ανάλογα τηλεγραφήματα απέστειλαν επίσης ο Πούλος, η ΕΕΕ κι άλλοι τοπικοί παράγοντες.

98.Λουκάτος 1991, σ.434, για προκήρυξη της ΠΟΚ (Αργοστόλι 28.7.44) εναντίον «των Αγγλοαμερικανοεβραίων και των Μπολσεβίκων, των δυο κακών αυτών δαιμόνων της ανθρωπότητος».

99.. Τα Νέα – Σημαία – Θάρρος (Καλαμάτα) 1.7.44- Λάζαρης 1989, σ. 136-7 & 146-7· Κωσταντάρας 1964, σ.66· Μαραντζίδης 2001, σ.171 · Δημήτρης Φυλακτός, Εθνική Αντίσταση 1941-1944. Αναμνήσεις από το Βελβεντό, Αθήνα 1977, σ.58-9· Διδώ Σωτηρίου «Εθνικιστές που προδίδουν το έθνος», Κομμουνιστική Επιθεώρηση 25 (4.1944), σ.771-2.

100.. Τα σημαντικότερα απ’ αυτά τα μπλόκα ήταν της Κοκκινιάς (8.3 &17.8),της Καλογρέζας (15-16.3), των Ανατ. Συνοικιών [Παγκράτι- Καισαριανή -Ζωγράφου-Ιλίσια] (21.4, 15-18.6, 4.7, 1.8, 4-6.8), των Λιοσίων (6.7), των Παλιών Σφαγείων [Κουκάκι] (21.7 & 28.8), της Καλλιθέας (23-24.7, 21.8 & 28.8), του Βύρωνα (7.8), του Ν. Κόσμου [Δουργούτι] (8.8), κλπ .
Αναλυτικά: Μακρής 1985· Mazower 1995, σ.370-80· Ζέκεντορφ 1991, σ.224,235,240,237-8 & 263· Στ’ Αρματα! Στ’Άρματα! Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945, χ.τ.έ. 1967, σ.258-9, 272, 304, 319, 345-7, 364-5, 371, 373, 381-6· Βασίλης Μπαρτζώτας, Η Εθνική Αντίσταση στην αδούλωτη Αθήνα, Αθήνα 1984. Για την «ζώγρησιν δούλων» της γερμανικής παλμικής βιομηχανίας, βλ. επίσης Χρήστος Ζαλοκώστας, Το χρονικό της σκλαβιάς, Αθήνα 1997 (π.έ. 1949), σ.187.

101.. Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης, 1921-1944, Θεσ/νίκη 1996, σ.251· ΙΑΥΕ/1944/2.4, Α.Δ. Θεσ/νίκης (Σχης Μ. Μαντούβαλος) προς Υπ.Εσωτ., εν Θεσ/νίκη 16.8.44, αρ.πρ. 12/13/20.

102.. Μάγερ 2003, σ.530· Έκθεση Λ. Βρεττάκου (1-10.1.1955), ΔΙΣ 1998, τ.8ος, σ.181. Ο Βρεττάκος ισχυρίζεται ότι «πλέον των 10 νεκρών ελασιτών επλήρωσαν την αντίστασίν των», ενώ τα γερμανικά αρχεία αναφέρουν μόνο 3 νεκρούς· επίσης, ένας ταγματασφαλίτης σκοτώθηκε (και 3 τραυματίστηκαν) μέσα στην πύλη από την ΟΠΛΑ. Για μια διαφορετική εικόνα της ίδιας επιχείρησης, απ’ την πλευρά των καταδιωκόμενων εαμιτών: Εμμανουηλίδης 1999, σ.47-53.

103.. Ζερβής 1998, σ.165.

104. ΑΙΣ/915/Α/3, Π. Δεμέστιχας «Έκθεσις περί των Ταγμάτων Ασφαλείας εν Λακωνία» (1.11.54), σ.5-6.

105. Δουατζής 1982, σ.180.

106. Λάζαρης 1989, σ.173-4· Δημήτρης Βουρτσιάνης, Ενθυμήματα από την Κατοχή, την Αντίσταση, τον Εμφύλιο, Αθήνα 2001, σ. 191. Παρόμοιες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις είχαν γίνει στην ίδια περιοχή και το Φλεβάρη, αμέσως μετά την εγκατάσταση του ευζωνικού τάγματος στην Πάτρα («Αι μάχαι Αχαϊάς. Πληροφορίαι αυτόπτου οπλίτου» (S.3.44], Αρχείο Τσουδερού, τ.Γ2, σ. 1045-6· σχετική διαταγή Κουρκουλάκου [22.2.44], σε Βουρτσιάνης 2001, σ. 189-90).

107. Μάγερ 2003, σ.547· ΔΙΣ/915/Α/8, Δ. Παπαδόπουλος, «Ιστορία 1ου Εθελοντικού Τμήματος Χωροφυλακής (Σπάρτης)», σ.2.

108. Έκθεση Π. Καζάκου (27.10.55), σε ΔΙΣ 1998, τ.8ος, σ.193· έκθεση Δ. Παπαδόπουλου (στο ίδιο, σ.252-4)· Μάγερ 2003, σ.566-9.

109. Παπακόγκος 1977, σ.82 & 235-6.

110. Παπαστεριόπουλος 1975, τ. Γ’ σ.354 & τ. Δ’, σ.104· Αντωνόπουλος 1964, σ.932-4.

111.Στ’ Άρματα.! Στ’ Άρματα.!, όπ.π., σ.335· Αντωνόπουλος 1964, σ.938-40- Παπαστεριόπουλος 1975, τ. Γ’, σ.109-10 & τ. Δ’, σ.103· Δημήτρης Μαυραγάνης, Τα δυο Όχι. 1940-1945, Αθήνα 1984, σ.143.

112. Παπαστεριόπουλος 1975, τ. Γ’ σ.109 & τ. Δ’, σ.103· Αντωνόπουλος 1964, σ.945-6.

113. Παπακόγκος 1977, σ.241-2.

114. Παπαστεριόπουλος 1975, τ. Γ’, σ.148 & τ. Δ’, σ.105· Αντωνόπουλος 1964, σ.953.

115 Παπακόγκος 1977, σ.249-50· Αντωνόπουλος 1964, σ.920-1· Παπαστεριόπουλος 1975, τ. Γ’, σ.103 και τ. Δ’, σ.104 & 198.

116. Θανάσης Κακυγιάννης, Μνήμες και σελίδες της Εθνικής Αντίστασης. Αγρίνιο – Δυτική Στερεά Ελλάδα, Αθήνα 1997, σ.391-3.

117. Δουατζής 1982, σ.95-6, 102 & 107.

118. Μάγερ 2003, σ.521.

119. Μπενετάτος 1963. σ.271. Για τις επιχειρήσεις, βλ. επίσης Λουκάτος 1991, σ.260-4, και γερμανική επιτελική έκθεση (22.7.44) σε Ηάσος Μαθιόπουλος, Η ελληνική Αντίσταση και οι ‘Σύμμαχοι’, Αθήνα 1980, σ.505. Ο επίσημος απολογισμός των Γερμανών, σε προκήρυξη του αντισυνταγματάρχη Σπιτέλερ, αναφέρει τον τουφεκισμό 136 «κομμουνιστών» (Λουκάτος 1991, σ.430-1).

120. Δορδανάς Στράτος, «Αντίποινα των γερμανικών αρχών κατοχής στη Μακεδονία (1941-1944)», αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Θεσ/νίκη 2002, σ.219-20, 300-1, 310-32, 420, 526-30 & 547· ΚΚΕ-Π.Ε. Κοζάνης-Καϊλαρίων, «Δράση και εξέλιξη της Αντίδρασης στην περιοχή Κοζάνης-Καϊλαρίων» (24.6.1944), σε EM bo ΗΟΒ, σ.337.

121 Καραμαλάκης 1990, σ.159-60 & 171-8· Ελευθερία 24.1., 3.2 & 4.2.65· Θανάσης Μητσόπουλος, Το 30ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, Γενεύη 1971, σ.213, 266-7, 285 & 289-90· Νικολαίδης 1977, σ.97-9· του ίδιου, Ένας αγωνιστής θυμάται, 1975, σ.41-6 & 66-70· Δορδανάς 2002, σ.516, 527-31 & 534· Μιράντα Ιωαννίδσυ,Στην Ελένη…, χ.τ.έ. – χ.χ., σ.47-52· ΚΚΕ-ΠΕ Κιλκίς, «Έκθεση δράσης στους μήνες Μάρτη-Ιούνη 1944», σε EM HOB, σ.430-2- Παμμακεδονική Επιτροπή ΕΑΜ προς IX Μεραρχία (1.7.44), στο ίδιο, σ.434-5.

122 Τάσος Χατζηαναστασίου, Αντάρτες και καπετάνιοι, Θεσ/νίκη 2003, σ. 190-2.

123 Αρσενίου 1977, τ. Α’, σ.242-3· Παπαγιάννης 1998, σ. 141 -82 & 193-4· Χατζής 1983, τ. Β’,σ.110.

124. Για τη χρησιμοποίηση των κομιτατζήδων σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του ιταλικού στρατού, βλ. τις σχετικές οδηγίες (9.4.43) του ιταλού φρούραρχου Καστοριάς Βενιέρι προς το Αξονομακεδονικό Κομιτάτο (flacKajiOB 1999, σ.428)· για τις βιαιοπραγίες που συνόδευαν την εφαρμογή τους στην πράξη, εύγλωττες είναι οι διαπιστώσεις του εκπροσώπου του βουλγαρικού Υπ.Εξ. στα Μπίτολα (στο ίδιο, σ.424). Για την «Οχράνα», βλ. ΑΣΚΙ/ ΚΚΕ/412/φ:23/5/19 & 21, Π.Ε. Έδεσσας προς Μ.Γ., 6.8.44· Hammond 1993, σ.48, 55, 71,77,95 & 143. Κομιτατζήδες από τα «κινητά αποσπάσματα» των γύρω χωριών πήραν επίσης μέρος στη σφαγή της Κλεισούρας, στις 5.4.44 {Γράμμος 20.4.44· Ζέκεντορφ 1991, σ.227· Στ’Άρματα! Στ’Άρματα!, όπ.π., σ. 297· Δορδανάς 2002, σ.568 & 583· Εμμανουήλ Γρηγορίου, Το βουλγαρικόν όργιον αίματος εις την Δυτικήν Μακεδονίαν, Αθήναι 1947, σ. 127-30).

125.Μητσόπουλος 1971, σ.236-7* Hammond 1993, σ.58-9· Δορδανάς 2002, σ.614-59· IΛΥΕΙ 944/2.4, Αθ. Χρυσοχόου, «Έκθεσις περί της ανταρτο-κομμουνιστικής δράσεως εις την περιοχήν του Νομού Κοζάνης (Μην Απρίλιος 1944)»· Στ’ Άρματα! Στ’ Άρματα!, όπ.π., σ.306-8. Τη συμμετοχή του στις «μάχες για εκκαθάριση τον Βερμίου» -και λίγο αργότερα των Βεντζίων-παραδέχεται ο Τριανταφυλλίδης (1998, σ.241), χωρίς φυσικά να μπαίνει σε ενοχλητικές λεπτομέρειες.

126.. Hammond 1993, σ.60, 93-4 & 99· Δορδανάς 2002:680-702- Μάρκος Βαφειάδης, Απομνημονεύματα, τ.2ος, Αθήνα 1985, σ. 184-6· Στ’Άρματα! Στ’ Άρματα!, όπ.π., σ.358-64· Βασίλης Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο στη Δυτική Μακεδονία, Θεσ/νίκη 1995, σ. 127-30.

127.Δορδανάς 2002, σ.721-30· Τομανάς 1996, σ.252· Στ’ Άρματα! Στ’ Άρματα!, όπ.π., σ.411. Για τις παλιότερες επιδόσεις του τάγματος στην Κρήτη, βλ. Χιουζ 1991, σ.74-6, 81-2 · Τσίβης 1985, σ.73-7· Ν. Καζαντζάκης κ.ά., Έκθεσις της κεντρικής επιτροπής διαπιστώσεις ωμοτήτων εν Κρήτη, Ηράκλειο 1983, σ.58& 97-8.

128. Παρατίθεται σε Απόστολος Αποστολόπουλος, Μαρτυρίες. Μια πορεία.. Δ’ Εύβοια, Αθήνα 1996, σ.110.

129. HacKajiOR 1999, σ.502.

130. Ενεπεκίδης 1964 σ. 88

131.Ελευθερία 3 & 4.2.65.

132.Κ. Παπαδόπουλος (10.7.44), φωτοτυπία σε Ελευθερία 5.2.65.

133.Χατζηαναστασίου 2003, σ. 191-2- Ελευθερία 3.2.65- ΜαΟιόπουλος 1980, σ.516· flacKajiOB 1999, σ.510-1. Από τις αναφορές που σταχυολογεί ο Ντασκαλώφ, προκύπτει πάντως ότι οι βούλγαροι στρατιωτικοί συχνά αντιμετωπίζουν τους «εθνικιστές» έλληνες συμπολεμιστές τους με περιφρόνηση, κάνοντας λόγο για «πλιατσικυ,τζήδες» και «κλεφτοκοτάδες» χωρίς πραγματική

134.Μάγερ 2003, σ.507-10· Ζερβής 1998, σ.197.

135.Για τη «διαλογή»: Βλοντάκης 1976, σ.430, 434 & 436· Στέφανος Πρώιμος, Ο ΕΛΑΣ της Κρήτης, Αθήνα 1989, σ.26-7 & 50. Για την απουσία κοινών επιχειρήσεων: Χιουζ 1991, σ.85. Ο επιτελάρχης του ΕΛΑΣ Κρήτης και καταθέσεις χωρικών στη μεταπολεμική δίκη του Παπαγιαννάκη αναφέρουν, ωστόσο, ενεργό συμμετοχή «χωροφυλάκων» του Τάγματος κατά την επιδρομή της Βέρμαχτ στα Παλιά Ρούματα, τον Ιούλιο του 1944 (Πρώιμος 1989, σ.38· Δημοκρατία [Χανιά] 20.8.1946).

136. Έκθεση Τολιόπουλου (15.11.55), όπ.π., σ.206· ΔΙΣ/9156/Λ/3, Π. Δεμέστιχας «Έκθεσις περί των Ταγμάτων Ασφαλείας εν Λακωνία» (1.11.54), σ.8· Ράλλης 1947, σ.123 & 130-5.

137.«Ανακοίνωσις», Η Καθημερινή 30.4.44· Μάγερ 2003, σ.510.

138. Δάρας 1995, σ.96-9. Πρβλ. την απελευθέρωση από αξιωματικούς της Χωροφυλακής, «με προφανείς κινδύνους», κάποιων πολιτών που είχαν συλλάβει τα ευζωνικά τάγματα (Αντωνίου 1965, σ.1945).

139. Σκανδαλάκης 1945, σ. 10 & 40-1 ¦ ΔΙΣ/915/Ά/9, Ν. Καράμπελας «Περιληπτική ιστορική έκθεσις περί συγκροτήσεως του Τάγματος Ασφαλείας Γυθείου», Εν Γυθείω 27.12.54, σ.3-4· Αντωνόπουλος 1964, σ.Ι408 & 1415.

140. ΔΙΣ/915/Β/4, Αθ. Ψυχαλίνος, «Περιληπτική έκθεσις», σ.1-2· ΔΙΣ/ 915/Α/9, Ν. Καράμπελας (όπ.π.), σ.3· Καραλής 1958, σ.261 & 321.

141. Δουατζής 1982, σ. 185 & 177.

142. Αντωνακέας 1947:104· Γιάννης Καραμούζης, Πατριώτες και προδότες στο Μωρηά, Τρίπολις 1950, σ.54 & 79· Πλούμης 1971, σ.158· Αντωνόπουλος 1964, σ. 1488- Αντωνίου 1965, σ.1945· Γρηγορόπουλος 1966, σ.260· Τσαγκάρης 1971, σ.42· Θρασύβουλος Τσακαλώτος, 40χρόνια στρατιώτης της Ελλάδος, Αθήναι i960, τ. Α’, σ.601.

143. Σαραντόπουλος 2003, σ. 188-92 & 214-8. Ο συγγραφέας απαξιοί αντίθετα ν’ ασχοληθεί με τα πεπραγμένα 63 ταγματασφαλιτών συγχωριανών του που συνόδευσαν τη Βέρμαχτ στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Ιουνίου 1944 σε Πάρνωνα και Ταΰγετο- έργο τους, γράφει, ήταν «μάλλον η επίδειξη ισχύος και η αναπτέρωση του ηθικού του λαού της υπαίθρου» (όπ.π., σ.230-40).

144 Κώστας Κουβαράς, OSS με την Κεντρική του ΕΑΜ, Αθήνα 1976, σ.70.

145. PIC 18.7.44, όπ.π., σ.43

146.Σινόπουλος 1995 σ. 25

147.Δουατζής 1982, σ.92-3· Αποστολόπουλος 1996, σ.67 – 69.

 

 

 

 

Τ.Κωστόπουλου “«Η αυτολογοκριμένη Μνήμη. Τα τάγματα ασφαλείας και η μεταπολεμική Εθνικοφροσύνη», εκδόσεις Φιλίστωρ, σελ 11-48.