«Για τον Μαρξ, η ιστορία είναι γραμμένη εκ των προτέρων»;
* * *
Ο χαρακτηρισμός μιας σκέψης ως ντετερμινιστικής, ιδιαίτερα στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστημών, ισοδυναμεί στις μέρες μας με στιγματισμό της –τόσο αρνητική είναι η εικόνα του ντετερμινισμού στην πνευματική κοινή γνώμη. Συνδυαζόμενη με την αντίληψη του 18ου αιώνα για την κλασική φυσική και με τις απόψεις του Λαπλάς, αυτή η έννοια παραπέμπει στην ιδέα ενός κόσμου στατικού, που υπακούει σε νόμους επαναλαμβανόμενους, τις εκδηλώσεις των οποίων θα μπορούσαμε να προβλέψουμε αν τους γνωρίζαμε καλά. Επιπλέον, ταυτίζουμε ενίοτε τον ντετερμινισμό με την αντίληψη ότι η πραγματικότητα διέπεται από μία αναγκαιότητα μεταφυσικής προέλευσης, που είναι ανεξάρτητη από τον άνθρωπο, λησμονώντας ότι, έτσι, δεν είμαστε καθόλου στο έδαφος της θετικής επιστήμης. Και για τη σκέψη του Μαρξ, τι μπορούμε να πούμε σχετικά; Είναι δικαιολογημένη, μήπως, η απαξίωση της αντίληψής του για την ιστορία με το επιχείρημα ότι είναι ντετερμινιστική;
Ας αρχίσουμε με μία διόρθωση: δεν πρέπει να περιοριζόμαστε σε μία καθαρώς αρνητική θεώρηση του ντετερμινισμού. Ο ντετερμινισμός είναι πριν απ’ όλα μία μεθοδολογική αρχή στην οποία στηρίζεται η επιστημονική προσέγγιση της πραγματικότητας, η οποία υποθέτει ότι όλα τα φαινόμενα προσδιορίζονται από αιτίες, ότι οι ίδιες αιτίες παράγουν τα ίδια αποτελέσματα και ότι ο κόσμος διέπεται από νόμους που τον καθιστούν νοήσιμο.
Υπ’ αυτή τη θετική έννοια, ο Μαρξ είναι όντως ντετερμινιστής, όσο και ο Φρόυντ ή ο Μπουρντιέ στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, ή οποιοσδήποτε άλλος επιστήμονας στον τομέα των φυσικών επιστημών. Η εργασία του αποβλέπει στο να αναδείξει τους νόμους που διέπουν την ιστορία, μακροπρόθεσμα, και οι οποίοι επηρεάζουν τη δράση των ανθρώπων εν αγνοία τους. Μπορούμε να αναφέρουμε μερικούς, οι οποίοι παίρνουν τη μορφή γενικών θέσεων και βρίσκονται στον πυρήνα αυτού που αποκαλούμε ιστορικό υλισμό: οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία τους, αλλά με προϋποθέσεις και σε συνθήκες άκρως καθορισμένες» (Ένγκελς, Γράμμα στον Γιόζεφ Μπλοχ, 21 Σεπτεμβρίου 1890)· για να γνωρίσουμε, λοιπόν, την ιστορία πρέπει να μετατοπίσουμε το κέντρο από το άτομο και να ξεκινήσουμε από τις συλλογικές συνθήκες της ζωής· οι τελευταίες είναι πρωτίστως οικονομικές, αφορούν την παραγωγική εργασία, τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, το επίπεδο ανάπτυξης της τεχνικής του, αλλά και τη διανομή τις ιδιοκτησίας και, άρα, τις κοινωνικές σχέσεις· η πάλη των τάξεων είναι ένας καθοριστικός παράγοντας κ.λπ. Θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε αυτές τις θέσεις, σαφώς ντετερμινιστικές, έστω και αν δεν έχουν τη μορφή συγκεκριμένων νόμων.
Οι εν λόγω θέσεις ανέτρεψαν την αντίληψή μας για το ιστορικό γίγνεσθαι και επηρέασαν τα μάλα την ιστορική έρευνα κατά τον 20ο αιώνα: στη Γαλλία, για παράδειγμα, τις συναντούμε στη σχολή των Annales, με τις εργασίες του Φ. Μπροντέλ ή του Π. Βιλάρ, αλλού με τα έργα του Ε. Χομπσμπάουμ και του Ι. Βαλερστάιν κ.λπ.Ο κίνδυνος της εκτροπής προς έναν δύσκολα αποδεκτό απόλυτο ντετερμινισμό εμφανίζεται όταν ο Μαρξ διασαφηνίζει τους νόμους και σκληραίνει την οντολογική καταστατική τους θέση.
Έτσι, στο Κεφάλαιο, οι νόμοι που καθορίζουν την ανάπτυξη του καπιταλισμού και οι οποίοι θα τον οδηγήσουν στον χαμό του, περιγράφονται ως νόμοι αναπόφευκτοι και, κατά κάποιον τρόπο, μοιραίοι. Ευρύτερα, η ίδια η ιστορία των κοινωνιών διέπεται κατ’ αυτόν από έναν ουσιώδη, αν όχι μοναδικό νόμο: οι παραγωγικές δυνάμεις καθορίζουν την κοινωνική οργάνωση της παραγωγής και όλες τις πραγματικότητες που αντιστοιχούν σε αυτές –κράτος, δίκαιο, μορφές συνείδησης κ.λπ.- και όταν αυτή η οργάνωση της παραγωγής παύει παύει πλέον να είναι αποτελεσματική και παρεμποδίζει την ανάπτυξή της, η κοινωνία αλλάζει: «Αρχίζει, τότε, μία περίοδος κοινωνικής επανάστασης», λέει (Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας, πρόλογος).
Στον ορίζοντα αυτής της θεωρίας προβάλλει τότε η ιδέα ότι ο κομμουνισμός είναι «αναπόφευκτος», ότι η αναγκαιότητά του είναι εγγεγραμμένη στην ίδια την ανάπτυξη της παραγωγής, αφού εναρμονίζει τον συλλογικό χαρακτήρα της ιδιοκτησίας και τον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγικής δραστηριότητας, καταργεί τις κρίσεις και συμφιλιώνει τα συμφέροντα όλων. Μπορούμε, λοιπόν, να προβλέψουμε την έλευσή του στην κλίμακα της μακροϊστορίας, κατά κάποιον τρόπο όπως προβλέπουμε τη συνολική εξέλιξη της φύσης. Ο Μαρξ διευκρινίζει μάλιστα ότι το καινούργιο που έφερε η θεωρία του συνίσταται σε αυτό ακριβώς: όχι στον ρόλο που αποδίδει στις ταξικές συγκρούσεις στην ιστορία, ούτε στην οικονομική εξήγηση που δίνει γι’ αυτές, αλλά στην ιδέα ότι η ανάπτυξή τους «οδηγεί αναγκαστικά», μέσω της δικτατορίας του προλεταριάτου, σε «μία αταξική κοινωνία», δηλαδή, στον κομμουνισμό (Γράμμα στον Βαϊντεμάγιερ, 5 Μαρτίου 1852).
Μπορούμε να δεχτούμε μία τέτοια αντίληψη για την ιστορική αναγκαιότητα; Στην πραγματικότητα, το ίδιο το έργο του Μαρξ επιτρέπει να τη διορθώσουμε και να την εγγράψουμε σε έναν ντετερμινισμό λιγότερο απόλυτο, αλλά προσαρμοσμένο στο αντικείμενό του και ο οποίος μπορεί, επομένως, να θεωρηθεί επιστημονικός.
Πρώτα πρώτα, οι νόμοι που ο Μαρξ ανακαλύπτει αναλύοντας τον καπιταλισμό, όπως η «πτώση του ποσοστού κέρδους» ή η «εξαθλίωση της εργατικής τάξης», είναι νόμοι-τάσεις, που η εφαρμογή τους μπορεί να παρεμποδιστεί ή να επιβραδυνθεί από τη δράση των ανθρώπων, και οι οποίοι δεν επιτρέπουν, επομένως, παρά γενικές και πολύ μακροπρόθεσμες προβλέψεις, πιθανολογικού τύπου. Αυτός ο χαρακτήρας τους απαγορεύει να τους θεωρήσουμε «φυσικούς» νόμους και να παρουσιάσουμε την ιστορία ως μία «μοιραία» διαδικασία της οποίας η εκτύλιξη θα μπορούσε να προβλεφθεί με ακρίβεια. Ο Μαρξ είναι, λοιπόν, όπως έδειξε πρόσφατα ο φιλόσοφος Μ. Βαντέ, ένας «στοχαστής του δυνητικού», επηρεασμένος από την ανάδυση της στατιστικής στην εποχή του, όσο και ένας στοχαστής του αναγκαίου και του αναπόφευκτου… χωρίς, ωστόσο, αυτό να τον κάνει αρνητή του ιστορικού ντετερμινισμού!
Εξάλλου, η αντίληψή του για την κοινωνία, η οποία θέτει τα θεμέλια για την κατανόηση των ιστορικών μετασχηματισμών, λαμβάνει υπόψη της τη συνθετότητα του πραγματικού. Το τελευταίο διαστρωματώνεται, κατά τον Μαρξ, σε πολλά επίπεδα: την οικονομική πραγματικότητα, τις κοινωνικές σχέσεις, αλλά και την πολιτική οργάνωση και τον τομέα της ιδεολογίας, και το καθένα από αυτά τα επίπεδα έχει την ιδιαιτερότητά του, που απαιτεί τη δική του μελέτη και τις δικές του έννοιες.
Η κοινωνιολογία δεν διαλύεται, συνεπώς, μέσα στην οικονομία, έστω και αν έχουμε ανάγκη από την τελευταία για να αναπτύξουμε την πρώτη, ούτε η πολιτική ιστορία ή η ιστορία των ιδεών μέσα στην οικονομία ή την κοινωνιολογία. Όμως, πρέπει να πούμε επίσης ότι ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρξ αντιλαμβάνεται τη σχέση ανάμεσα στα επίπεδα δεν είναι απλός, και του απαγορεύει να καταλήξει σε ένα μονομερή ντετερμινισμό: η οικονομική πραγματικότητα είναι όντως η βάση όλων των υπολοίπων και επιτρέπει να καταλάβουμε τη φύση τους και τις αλλαγές τους, όμως τα άλλα επίπεδα έρχονται σε αλληλεπίδραση μαζί της ή επιδρούν σε αυτήν αναδρομικά και έχουν τη δική τους χρονικότητα.
Για παράδειγμα, το κράτος δεν αρκείται στο να αντανακλά παθητικά τον συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις –μία τάξη που κυριαρχεί οικονομικά κυριαρχεί επίσης πολιτικά- αλλά οργανώνει αυτό τον συσχετισμό, τον στερεώνει και μπορεί, μάλιστα, να τον διορθώσει ή να τον ρυθμίσει ανάλογα με τη συγκυρία. Λόγω δε της σχετικής ανεξαρτησίας του, μία βαθιά αλλαγή της οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας δεν μεταφράζεται αυτόματα σε μία αλλαγή των κρατικών μορφών: οι πολιτικές επαναστάσεις μας στήνουν, συχνά, στο ραντεβού! Η κατηγορία που απευθύνεται συχνά στον Μαρξ ότι κλείνεται σε έναν ντετερμινισμό της οικονομίας και μόνο, στερείται θεωρητικής βάσης.
Τέλος, έχουμε τον ιστορικό της μικροϊστορίας, που ενδιαφέρεται για τα γεγονότα του 1848 στη Γαλλία, για το πραξικόπημα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ή για την Κομμούνα του Παρισιού: βρίσκουμε κάθε φορά ένα πνεύμα εξαιρετικά ευαίσθητο στη συγκυρία, στο γεγονός, στον ρόλο των ατομικών δρώντων, στη διαπλοκή των συσχετισμών δυνάμεων και στην κινητικότητά τους, χωρίς να σταματάει να τα θέτει σε αιτιώδη σχέση με τον ταξικό διαχωρισμό στους κόλπους της κοινωνίας και τις συγκρούσεις συμφερόντων που απορρέουν από αυτόν. Εν ολίγοις, η ντετερμινιστική κατανόηση της μακροϊστορίας δεν εμποδίζει, στον Μαρξ, την κατανόηση της μικροϊστορίας, με όλη την ιδιαιτερότητα, την ατομική δράση και το απρόβλεπτο που αυτή συνεπάγεται.
Από το βιβλίο του Υβόν Κινιού «Καρλ Μαρξ», από τη σειρά «στερεότυπα», εκδόσεις «Τόπος»-2011
σε μετάφραση Γιάννη Καυκιά
Πηγή: https://parallhlografos.wordpress.com/2011/09/21/%C2%AB%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BE-%CE%B7-%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%B5%CE%AF%CE%BD%CE%B1%CE%B9-%CE%B3%CF%81%CE%B1%CE%BC%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B7/
