“Το τιμωρό χέρι του λαού”: Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόµενη Αθήνα (1942-1944)

 

 

 

 

 

Οι απαρχές. Η πρώτη προκήρυξη

 

 

 

…………….Ο  κίνδυνος  προχρονολόγησης  στην  περίπτωση  της  ΟΠΛΑ  είναι  αρκετά µεγάλος. Οι απαρχές της, περισσότερο ως σκεπτικό δράσης και λιγότερο ως οργανωµένο σχήµα, τοποθετείται σύµφωνα µε τον Ιωαννίδη στις αποφάσεις της Β’ Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΠΓ (∆εκέµβριος 1942), όταν οι πρώτες απώλειες επέβαλλαν την ανάγκη προστασίας των «λαϊκών αγωνιστών»188. Στις µαζικές κινητοποιήσεις του 1943, οι ένοπλοι που βρίσκονταν ανάµεσα στο πλήθος έπαιζαν το ρόλο της  περιφρούρησης, αλλά,  παρά  τα  δια  του  αντιθέτου θρυλούµενα, τίποτα δε µας αποδεικνύει πως υφίστατο οργάνωση «ΟΠΛΑ» εκείνη την εποχή.

Όταν, παράλληλα µε την αλλαγή στη στοχοθεσία του Κόµµατος, τα καθήκοντα απέκτησαν και επιθετικό χαρακτήρα, η µετάβαση από το «περιφρουρητικό» στο «τιµωρητικό» ήταν το καθοριστικό άλµα από την περιφρουρηµένη µαζικότητα στην ατοµική τροµοκρατία. Πριν οι εκτελέσεις γίνουν θεµιτές, οι επιθέσεις που ασκούνταν στον εχθρό εξαντλούνταν σε φραστικές απειλές ή ξυλοδαρµούς: «Γραµµατέα [στο Θησείο] είχαµε το ∆ηµήτρη το Ράπτη. Και µας έφτιαξε την [πρώτη] οµάδα, από οχτώ. Ο πρώτος µας στόχος ήταν ένα παιδάκι άλλης οργάνωσης που µοίραζε έντυπα. Μας καλεί ο Ράπτης, πήγαµε και το βρήκαµε το παιδί κάπου εδώ πέρα –φρόντισα να µη φαίνοµαι και πολύ γιατί µε ξέρανε– και καθίσαµε οχτώ νταγλαράδες απέναντί του και συζητούσαµε τι θα κάνουµε κλπ. Σηκώθηκα λοιπόν εγώ και του λέω: «Αν τα ξαναµοιράσεις    αυτά,    θα    σε    σκοτώσουµε! Το ξανακάνεις;», «Όχι,     όχι!». Τροµοκρατία…»189  Στο πρώτο διάστηµα, οι ΟΠΛΑτζήδες, όπως και οι ΕΛΑΣίτες, ήταν πρακτικά άοπλοι: «[Στην αρχή] η δουλειά γινόταν µε εγγραφές στους τοίχους  και µε διάφορους ξυλοδαρµούς, δεν είχαµε όπλα. Είχαµε φτιάξει κάτι ρόπαλα που πήραµε από τα ξυλουργεία και µε αυτά τους βαράγαµε»190

Οι διαθέσιµες πηγές δε µας επιτρέπουν να τοποθετήσουµε την ύπαρξη της οργάνωσης ως συγκροτηµένου σχήµατος πριν από το φθινόπωρο του 1943. Στα τέλη Οκτωβρίου, τα µέλη της Επιτροπής Πόλης της Κοµµατικής Οργάνωσης Πειραιά (ΚΟΠ) ενηµερώθηκαν πως το ΠΓ αποφάσισε την οργάνωση «οµάδων  περιφρούρησης της ζωής των αγωνιστών» και προσδιόρισε την τηρητέα στάση απέναντι στους ταγµατασφαλίτες191   Ένα  ακόµη  στοιχείο  χρονολόγησης  είναι µια προκήρυξη –από τις συνολικά δύο που γνωρίζουµε192– που βρίσκεται στα γερµανικά στρατιωτικά αρχεία και η οποία, αν και αχρονολόγητη, λειτουργεί σαν ασφαλές terminus post193. Από τα συµφραζόµενα καταλαβαίνουµε πως πρόκειται για την πρώτη δηµόσια αυτοπαρουσίαση της οργάνωσης, ενώ από τις αναφορές σε συγκεκριµένα περιστατικά (π.χ. η δολοφονία του δικηγόρου ∆ηµήτριου Γιαννακόπουλου που συνέβη στις 4 Νοεµβρίου 1943)   µπορούµε    να την τοποθετήσουµε στα τέλη Νοεµβρίου του 1943. Με βάση την προκήρυξη – αδηµοσίευτη µέχρι σήµερα– οι Γερµανοί έµαθαν την ύπαρξη αυτής της παραστρατιωτικής οργάνωσης «που συγκροτήθηκε από κοινού από το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ» και τα αρχικά της οποίας παραπέµπουν έξυπνα στην ελληνική λέξη «όπλα» (Waffen)194 Το πλήρες κείµενο –αδηµοσίευτο µέχρι σήµερα– έχει ως εξής:

 

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗΣ ΛΑΪΚΟΥ ΑΓΩΝΑ (Ο.Π.Λ.Α)

 

ΠΡΟΣ   ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΑΟ

 

 

Οι κατακτητές και η προδοτική Κυβέρνηση του µέθυσου Ράλλη και του κύναιδου Ταβουλάρη, αφού µε την πείνα, την οµηρία, το κάψιµο χωριών και περιοχών, τις δολοφονίες και τις συλλήψεις δεν µπόρεσαν να γονατίσουν τον Ελληνικό Λαό, έφεραν το δήµιο ΣΙΜΑΝΑ µε ειδικούς δηµίους να οργανώσουν επιστηµονικώτερα δολοφονίες, εµπρησµούς, ανατινάξεις για την εξόντωση του λαού και των αγωνιστών του. Οργάνωσαν και εξόπλισαν εκτός από τις ασφάλειες ειδικά Τάγµατα Ασφαλείας µε σκοπό το χτύπηµα του λαού που παλεύει για να ζήσει και να ελευθερωθεί.

Σύµµαχοι, συνεργοί και βοηθοί των κατακτητών ενάντια στο λαό είναι οι οργανώσεις που καθοδηγούνται και πληρώνονται από το Βασιληά. Τον Γλύξµπουργκ τον υπεύθυνο υποκινητή εµφυλίου πολέµου στην Ελλάδα. Το βασιληά που µε τους Παπαδόγγονες, Χρυσοχόου και άλλους αποβλέπει να διαλύσει µε τη βοήθεια των Γερµανών τις πραγµατικές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις, να ξανάλθει στην Ελλάδα και να καταλάβει την εξουσία.

Όλοι αυτοί, κατακτητές, προδοτική Κυβέρνηση, αντιδραστικές οργανώσεις, εξοπλίζουν σήµερα σώµα δολοφόνων που ονοµάζουν Ειδική Ασφάλεια και που σ’ αυτό στρατολογούνται γνωστά καθάρµατα του Ε∆ΕΣ, της ΕΣΠΟ, της Χ, της Εθν. ∆ράσης. Αυτοί δολοφόνησαν τον δικηγόρο Γιαννακόπουλο, από τους Αρχηγούς του Ε∆ΕΣ γιατί ήθελε να ξεκαθαρίσει τον Ε∆ΕΣ από τους γκεσταπίτες. Αυτοί κάθε µέρα δολοφονούν, πυροβολούν, συλλαµβάνουν, κάνουν έρευνες και τροµοκρατούν το λαό. Πάνε να λυγίσουν το λαό, να διαλύσουν τις οργανώσεις του.

Ο Ελληνικός Λαός δεν ανέχεται να δολοφονείται και να τροµοκρατείται από τα καθάρµατα αυτά. Ο λαός µαζί µε την ΟΠΛΑ του θα δώσει απάντηση και θα τη δώσει γρήγορα.

Η  ΟΡΓΑΝΩΣΗ  ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗΣ  ΛΑΙΚΟΥ  ΑΓΩΝΑ  (Ο.Π.Λ.Α.)  οργάνωση  του λαού ενάντια στους καταχτητές και τους προδότες ∆ΗΛΩΝΕΙ ότι:

  • Θα υπερασπίσει και θα περιφρουρήσει τις πραγµατικές εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις που αγωνίζονται τον τραχύ αγώνα ενάντια στους καταχτητές για την απελευθέρωση της Ελλάδας µας και για τη λαοκρατία.
  • Θα εξοντώσει κάθε προδότη που συνεργάζεται µε τους καταχτητές και θα τιµωρήσει σκληρά καθένα που δολοφονεί, προδίδει και συλλαµβάνει αγωνιστές του λαού.
  • Θα περιφρουρήσει τους λαϊκούς αγωνιστές και τους αγώνες του λαού.

 

ΚΑΛΕΙ

Τους αξιωµατικούς όλων των όπλων, την αστυνοµία, την χωροφυλακή, τους ευζώνους και καθένα που θέλει να λέγεται Έλληνας να ΜΗ υπακούσουν στις εντολές των καταχτητών και των προδοτών, να ΜΗ γίνουν δολοφόνοι και προδότες του λαού. ΚΑΛΕΙ τον Ελληνικό Λαό να περιφρουρίσει τους αγωνιστές του και να ενισχύσει την Ο.Π.Λ.Α. καταγγέλνοντας µε συγκεκριµένα στοιχεία κάθε προδότη.

Η Ο.Π.Λ.Α. είναι ο άγρυπνος ΦΡΟΥΡΟΣ των αγωνιστών του λαού και των λαϊκών αγώνων, ο ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΗΣ του λαού και ο αµείλικτος ΤΙΜΩΡΟΣ κάθε προδότη. Η Νίκη πλησιάζει και θα είναι ΝΙΚΗ του λαού.

 Η ∆ΙΟΙΚΗΣΗ

ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗΣ ΛΑΪΚΟΥ ΑΓΩΝΑ (ΟΠΛΑ)

 

 

Πρώτος «πολιτικός» υπεύθυνος της ΟΠΛΑ ορίστηκε από τη Β’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ∆εκεµβρίου του 1942 ο περίφηµος Νίκος Πλουµπίδης, καθοδηγητής  της  ΚΟΑ από την πλευρά του  Πολιτικού  Γραφείου και ουσιαστικός οργανωτικός εγκέφαλος του παράνοµου µηχανισµού της Αθήνας µέχρι την Απελευθέρωση195.

Προτού καν η οργάνωση λάβει οργανωτική µορφή, ορίστηκε σαν αρχηγός της ένα παλιό και δοκιµασµένο στέλεχος, ο 37χρονος Στέργιος Αναστασιάδης (1906-1949). Πρώην καπνεργάτης και   σε νεαρή ηλικία   γραµµατέας του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης (1932), αναρριχήθηκε στην Κεντρική Επιτροπή το 1934 και ανέλαβε αµέσως γραµµατέας της ΚΟ Πειραιά. Συνελήφθη από την Ασφάλεια και εκτοπίστηκε στην Φολέγανδρο το 1937 από όπου δραπέτευσε και κατέφυγε στην Κρήτη µε τους πρώτους εξόριστους. Για δύο περίπου χρόνια παρέµεινε στο νησί και χρησιµοποιήθηκε σε διάφορα καθήκοντα, ώσπου στις 23 Μαΐου 1943, η Κεντρική Επιτροπή φρόντισε να τον µεταφέρει στην ηπειρωτική Ελλάδα  κάτω  από  µυθιστορηµατικές  συνθήκες:  Ο  Αναστασιάδης  ταξίδεψε ως µαυραγορίτης µε ένα γερµανικό αεροσκάφος (sic) και συνδέθηκε µε την ΚΕ η οποία τον ανέδειξε σε έκτακτο και αργότερα τακτικό µέλος του Πολιτικού Γραφείου (Ιανουάριος 1944)196 Στην υψηλή καθοδήγηση της ΟΠΛΑ δούλεψαν δύο ακόµα ανώτερα στελέχη, ο Ακροναυπλιώτης Κώστας Φαρµάκης και ο Γιώργος Αλευράς   (ή «Φώκος»)197,  ενώ  αρκετοί  ακόµα  Ακροναυπλιώτες  στελέχωσαν τις περιφερειακές οργανώσεις των συνοικιών, όπως ο Αλέκος Αντωνιάδης («Κίτρινος») κ.ά.198

 

 

 

Αόρατοι εκτελεστές

 

 

 

 …………….Όταν οι οµάδες κρούσης εξελίχθηκαν σε οµάδες εκτελεστών, η τήρηση πλήρους ανωνυµίας και η εξαφάνιση των ιχνών µετά από κάθε επιχείρηση, έγιναν αναπόσπαστο κοµµάτι του παιχνιδιού. Το βράδυ της 17ης Ιουλίου 1944, µια παρέα φοιτητών που βάδιζε κοντά σε µια από τις πλατείες της Νέας Σµύρνης δέχθηκε έλεγχο ταυτοτήτων από πέντε άτοµα που φορούσαν καπαρντίνες µε σηκωµένους γιακάδες και κατεβασµένες τραγιάσκες. Όταν ο στόχος τους –ένας από τους τέσσερις νεαρούς– αντέδρασε, τον πυροβόλησαν στο θώρακα και εξαφανίστηκαν. Οι φίλοι του θύµατος δε µπόρεσαν να αναγνωρίσουν τους εκτελεστές211 

Με απόσταση πιο αποτελεσµατικό στοιχείο καµουφλάζ ήταν οι µεταµφιέσεις: «Και χωροφύλακας έχω ντυθεί και τσολιάς έχω ντυθεί και πυροσβέστης έχω ντυθεί –µια φορά που έπρεπε να ξαπλώσουµε ένα καρακόλι στην πλατεία Κουµουνδούρου…»212 Σε µυθολογία έχουν αναχθεί οι γερµανικές στολές και τα χαρακτηριστικά νεφροειδή πέταλα στήθους της Στρατονοµίας (Feldgendarmerie) που συχνά χρησιµοποιούνταν όταν ο στόχος ήταν αρκετά δύσκολος στην προσέγγιση ή αρκετά διάσηµος ώστε ο περίγυρος να µάθει την ταυτότητα των δραστών. Στις 11 Οκτωβρίου του 1944 ο αρχηγός της Χ, Γεώργιος Γρίβας έκανε τη συνηθισµένη καθηµερινή διαδροµή του µε το υπηρεσιακό του αυτοκίνητο από το Στρατοδικείο (Κριεζώτου και Ακαδηµίας) στο σπίτι του στο Θησείο, όταν στην οδό ∆ιονυσίου Αρεοπαγίτου, στο ύψος του Συντάγµατος Μακρυγιάννη, βρέθηκαν ξαφνικά µπροστά του 20 άνδρες µε γερµανικές στολές και κράνη βάλλοντας µε αυτόµατα εναντίον του αυτοκινήτου. Ο οδηγός ανέπτυξε ταχύτητα και ο Γρίβας, που σώθηκε χωρίς γρατζουνιά, ανταπέδωσε τα πυρά µε το πιστόλι   του   φωνάζοντας   στους   συνεπιβάτες   του:   «Μην   τους   φοβάστε,   είναι κοµµουνιστές µε γερµανικές στολές!»213 

Στις εµπόλεµες ανατολικές συνοικίες, οι κάτοικοι  γνώριζαν  πως  οι  γερµανικές  περίπολοι  που  κυκλοφορούσαν  τις   νύχτες µιλούσαν άπταιστα ελληνικά. Το βράδυ της 2ας Αυγούστου 1944, µια πολυµελής οµάδα της ΟΠΛΑ µε επικεφαλής τον ήδη θρυλικό οµαδάρχη Γιώργο Κολληµένο και στολές της Feldgendarmerie εισέβαλλαν στο σπίτι του συνταγµατάρχη Σωτήριου Κασίµη στο Παγκράτι. Ο νεαρός Σάββας Κατιρτζόγλου από το Βύρωνα βρισκόταν σε µια από τις κλιµακωτές ζώνες περιφρούρησης της επιχείρησης: «Ένας Σωκράτης Φαληρέας, Καισαριανιώτης που ήταν στην ΟΠΛΑ (το θυµάµαι γιατί είχαµε επαφή φιλική), ήταν ντυµένος [γερµανικά] σίγουρα. Και µάλιστα κάποιος από κάποιο σπίτι, ένιωσε την κίνηση και πήγε να ανοίξει κάποιο παράθυρο. Και βάζει µια αγριοφωνάρα ο Φαληρέας: «Λος! Λος!» για να µη δούνε ποιοι ήρθανε και τι κάνανε –αυτός ήτανε οσκοπός.  Για  αυτό  έγινε  και  νύχτα…»214   «Γερµανοί»  πραγµατοποίησαν  επίσης την «φαντασµαγορική επιχείρηση» εναντίον του αρχηγού του Ε∆ΕΣ Πειραιά, Σήφη Βαρδινογιάννη, στα Κρητικά του Πειραιά (βλ. παρακάτω).

Εξαίρεση ήταν οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η εκτέλεση γινόταν µπροστά στα µάτια περαστικών, ακόµα και συγγενών του θύµατος. Στις 4 Αυγούστου 1944, τρεις άνδρες της ΟΠΛΑ, χωρίς καµία µεταµφίεση, µπήκαν στο τσαγκαράδικο του Ξενοφώντα Αθανασίου στον Πειραιά και τον σκότωσαν µπροστά στα µάτια του αδελφού του και δύο υπαλλήλων του µαγαζιού. Μεταπολεµικά, ο αδελφός του θύµατος ήταν σε θέση να   αναγνωρίσει στο εδώλιο του δικαστηρίου το πρόσωπο ενός από  τους  δράστες215  Εδώ η πράξη επιτελείται σε ανοιχτό χώρο και προσλαµβάνει σκόπιµα δηµόσιο χαρακτήρα, χωρίς να µπορούµε να αποκλείσουµε τελείως τον παράγοντα της επιπολαιότητας από τα εκτελεστικά όργανα

Καλύτερο καµουφλάζ ήταν η αντίληψη του πολεοδοµικού συγκροτήµατος ως ενιαίου χώρου δράσης. Σύντοµα έγινε αντιληπτό πως η συνοικιακή βάση ήταν απρόσφορη, αφού, στην περίπτωση της ΟΠΛΑ, η παραµονή των µελών της σε µια γειτονιά    για    µεγάλο    διάστηµα    διατάρασσε    την    ισορροπία    ανάµεσα   στις «προϋποθέσεις  αποτελεσµατικότητας» και  «προϋποθέσεις  ασφαλείας»216.  Έτσι, για να εξαφανίζουν τα ίχνη τους, Κοκκινιώτες επιχειρούσαν στου Γκύζη,  Περιστεριώτες στην Καισαριανή, Βυρωνιώτες στην Πεντέλη κ.ο.κ. Στις παραµονές της Απελευθέρωσης, δέκα επίλεκτοι µαχητές της ΟΠΛΑ Ανατολικών Συνοικιών µε καπαρντίνες και τσάντες γεµάτες περίστροφα και αυτόµατα διέσχισαν το κέντρο της Αθήνας για να φτάσουν κατόπιν εντολής στη Νέα Ιωνία. Εκεί, συµµετείχαν σε ανακρίσεις (ενδεχοµένως και σε µια «οικογενειακή» εκτέλεση) και, τέσσερις µέρες πριν την εκκένωση της Αθήνας, στη µάχη για την κατάληψη των διυλιστηρίων της ΟΥΛΕΝ217    

Αυτή   η   κατάργηση   πραγµατικών   ή   νοητών   ορίων   ήταν   βασικό χαρακτηριστικό της παράνοµης ζωής, ως τακτική διαφυγής από τα ασφυκτικά όρια ενός περιορισµένου χώρου δράσης µε τους συνακόλουθους κινδύνους. Οι µαχητές  της ΟΠΛΑ, µόνιµα παράνοµοι και σε συνεχή κίνηση, έβρισκαν καταφύγιο στα όρια των κατοικηµένων περιοχών, σε γιαπιά, εγκαταλειµµένα σπίτια, χωράφια, υπονόµους ενώ ορισµένες φορές έφταναν µέχρι τα φιλόξενα εαµικά χωριά της Ανατολικής Αττικής και την Πάρνηθα για να αποφύγουν τις καταδιώξεις218

 

 

«Προδότες και εγκληµατίες»

 

 

 

Για το Κόµµα και το ΕΑΜ, ο ελληνόφωνος αντίπαλος στην Αθήνα του 1944 ήταν ενιαίος και τρισυπόστατος: α) η κατοχική κυβέρνηση µε τους στρατιωτικούς και διωκτικούς της µηχανισµούς: Τάγµατα Ευζώνων, ∆ιεύθυνση Ειδικής Ασφάλειας, Χωροφυλακή, Αστυνοµία. β) οι φασιστικές / δοσιλογικές οργανώσεις, µια πανσπερµία φιλογερµανικών (και όχι γερµανόφιλων219) οµίλων µε χτυπητά ονόµατα: Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωσις (ΕΣΠΟ), Οργάνωσις Εθνικών ∆υνάµεων Ελλάδος (ΟΕ∆Ε), Οργάνωσις Πρωτοπόρων Νέας Ευρώπης (ΟΠΝΕ), Ένωσις Φίλων Χίτλερ (ΕΦΧ) που το 1943 µετονοµάστηκε σε ΜΠΟΥΝΤ (=Σύνδεσµος), η Εθνική Ένωσις Ελλάς (ΕΕΕ) –ουσιαστικά το πρώτο φασιστικό κόµµα στην Ελλάδα–, Πατριωτική Αντικοµµουνιστική Ταξιαρχία (ΠΑΤ)220 κ.ά. γ) οι αντίπαλες αντιστασιακές οργανώσεις που κάλυπταν ένα ευρύτατο φάσµα ιδεολογίας και συµπεριφορών αλλά ανταποκρίνονταν άνετα στο χαρακτηρισµό «φασιστικές»   ή «κρυπτοφασιστικές» (Ε∆ΕΣ, Χ, ΠΕΑΝ, Ιερή Ταξιαρχία (ΙΤ), Εθνικό Κοµιτάτο, Εθνική ∆ράσις, ΡΑΝ)221

Η αντίληψη του ενιαίου εχθρού, θεµελιώδης για τις ανάγκες της προπαγάνδας, δε συνεπάγεται ενιαίο σχέδιο δράσης. Η «συντριβή δίχως έλεος από το λαό» που κήρυττε το Κόµµα µετά τη 10η Ολοµέλεια για όλους τους «προδότες», από τα «προστατευόµενα χιτλερικά τµήµατα» (κατηγορία β) µέχρι τις «κρυπτοφασιστικές» οργανώσεις (κατηγορία γ), δεν οδηγεί απαρέγκλιτα σε κοινή αντιµετώπισή τους. ∆ιεξάγοντας πρώτα από όλα έναν αγώνα επιβίωσης, την ΟΠΛΑ απασχολούσαν περισσότερο οι δραστήριοι συνεργάτες των ελληνικών και γερµανικών υπηρεσιών ασφαλείας –είτε επρόκειτο για δοσιλογικές φασιστοοµάδες, είτε για µάχιµες αντικοµµουνιστικές οργανώσεις, όπως η Χ και ο Ε∆ΕΣ Αθήνας– παρά τα ακίνδυνα, άµαζα σχήµατα, όπως η ΙΤ, η Εθνική ∆ράση ή το Εθνικό Κοµιτάτο. Στην τελευταία περίπτωση αρκούσαν µερικές παραδειγµατικές πράξεις, όπως η εκτέλεση του Κίτσου Μαλτέζου (1.2.1944) ή του Κώστα Ρίτσου  (21.3.1944), βασικού  στελέχους  του  Εθνικού  Κοµιτάτου  στα  Μανιάτικα  του  Πειραιά222    Ο πραγµατικός πόλεµος δεν αφορούσε τους «αγωνιστές της δωδεκάτης ώρας»223, όπως σκωπτικά καυτηριάζονταν συλλήβδην οι αθηναϊκές οργανώσεις αλλά  µε επικίνδυνους αντιπάλους.

Έτσι, οι δολοφονίες του υπεύθυνου της ΕΕΕ Πειραιά, Βασίλη Σκανδάλη (Αύγουστος 1944)224, του καθηγητή της Σχολής Ικάρων και ιδρυτικού µέλους της ΕΦΧ, Κωνσταντίνου Καζαντζή (2.10.1944)225, του αρχηγού της ΟΕ∆Ε, Γιώργου Παντελόγλου  (26.9.1944)226 και των διερµηνέων του Γερµανικού Φρουραρχείου Αθηνών, Άρη Ροδόπουλου και Ιωάννη Ρουγγέρη (5.5.1944)227 µάλλον εξηγούνται επαρκώς από την ιδιότητα των θυµάτων, ενώ οι 51 Χίτες που φαίνονται ως θύµατα της «κοµµουνιστικής βίας» στην Κατοχή228, δεν χάνουν τη ζωή τους επειδή ανήκουν σε αντίπαλη οργάνωση αλλά γιατί στρατεύονται αυτόµατα στους «συνεργάτες των συνεργατών».

Οφείλουµε να παραθέσουµε τρεις λόγους για τους οποίους η Χ και ο Ε∆ΕΣ Αθήνας θεωρούνταν εχθροί πρώτης γραµµής: διέθεταν οπλισµό, πρέσβευαν έναν αδιάλλακτο αντικοµµουνισµό και απολάµβαναν τέτοιας υποστήριξης από τις αρχές, ώστε η συνεργασία µε την Ασφάλεια να λάβει το χαρακτήρα  συγκοινωνούντων δοχείων στα πλαίσια µιας κοινής διωκτικής δράσης. Η Ειδική Ασφάλεια του Πειραιά οργανώθηκε γύρω από το σκληρό πυρήνα δύο µαχητικών οπλιτών της Χ, του Βαγγέλη Μπουγιούρη και του Βασίλη Αγραφιώτη οι οποίοι κατετάγησαν εθελοντικά  στο σώµα –φτάνοντας στο βαθµό του  µοιράρχου– µε   την παρότρυνση  του  αρχηγού  της  Χ  Πειραιά,  Μαντούβαλου229  

Στον  Ε∆ΕΣ   Αθήνας, πολλές τοπικές οργανώσεις του οποίου πέρασαν µαζικά στο κατοχικό στρατόπεδο, χρεώθηκε η επιτυχία των µπλόκων σε Καλογρέζα (15.3.1944), Γαλάτσι (31.3.1944) και  Φιλοθέη  (9.6.1944),  ενώ  στελέχη  του  ανταµείφθηκαν  ακόµα  και  µε    θέσεις δηµάρχων δικαιώνοντας εν µέρει τον αφορισµό του Κόµµατος περί «υπερκυβέρνησης προδοτών»230 Σε ό,τι αφορά εντέλει την πρωτεύουσα, η βαριά κατηγορία «εδεσίτης» που αδιάκριτα επιδαψίλευε το ΕΑΜ στους προγραµµένους αντιπάλους του µετά   τον «πρώτο γύρο» των ενδοαντιστασιακών συγκρούσεων, ίσως να µην ήταν τόσο κενή περιεχοµένου.

Αναµφίβολα, τα κριτήρια δεν ήταν τόσο ξεκάθαρα ή τόσο έντιµα, όσο θα υπαγόρευαν οι κανόνες διεξαγωγής ενός «καθαρού» πολέµου µε οριοθετηµένα στρατόπεδα. Αν και θα ήταν άστοχο να υιοθετήσουµε άκριτα την άποψη πως «[οι κοµµουνιστές] σκότωναν γυναίκες επειδή έπλεναν ρούχα στρατιωτών ή πήγαιναν  µαζί τους για ένα κοµµάτι ψωµί»231, και τα στοιχεία µας δεν επαρκούν για να φωτίσουν όλες τις περιπτώσεις, µεγάλος αριθµός εκτελέσεων αφορά σίγουρα ανθρώπους που βρέθηκαν στη «γκρίζα ζώνη» της σύγκρουσης και των οποίων το έγκληµα εξαντλούνταν σε απλές συναλλαγές, παθητική συνεργασία µε τον κατακτητή (Έλληνες ή ελληνίδες γερµανικής καταγωγής, απλοί διερµηνείς, υπηρέτριες, λούστροι, πόρνες) ή οποιουδήποτε είδους διαφωνία µε το ΕΑΜ· την εσχάτη των ποινών επέφερε ιδιαίτερα ο «ερωτικός δοσιλογισµός», πράξη διπλά κολάσιµη και στιγµατισµένη ήδη στις συνειδήσεις από το κείµενο του Γληνού.

Ενδεικτικά, στις 24 Σεπτεµβρίου 1944, τέσσερις ΕΛΑΣίτες του Φρουραρχείου Ταµπουρίων πυροβόλησαν και σκότωσαν µια γυναίκα «ελευθέρων ηθών» από τη ∆ραπετσώνα αφήνοντας στο πτώµα ένα σηµείωµα «πόρνη και προδότης». Η εκτέλεση έγινε µέρα µεσηµέρι στην πλατεία των Ταµπουρίων µπροστά στα µάτια περαστικών και αστυφυλάκων. Λίγες µέρες αργότερα, στα Καµίνια επιφυλάχθηκε η ίδια τύχη σε µια γυναίκα που φηµολογείτο πως είχε ερωτικές σχέσεις µε Γερµανούς στρατιώτες232 Στις σκοτεινές πτυχές ανήκει και η εφαρµογή µιας άτυπης και χωρίς οίκτο «οικογενειακής ευθύνης» η οποία ανήγαγε σε θανάσιµο αδίκηµα το συγγενικό δεσµό µε «εχθρούς του λαού» ικανοποιώντας  µια διάθεση  εκδίκησης  η  οποία  υπερέβαινε  ηλικία ή  φύλο233. 

Τον Αύγουστο του 1944, το πτώµα µιας 17χρονης κοπέλας που είχε βρεθεί µε σηµάδια βασανισµού και ξεριζωµένα µαλλιά στον απόµερο «Κοκκινόβραχο» του Πειραιά, αναγνωρίστηκε ως η ∆ήµητρα Ξιφαρά, αδελφή ενός Πειραιώτη χωροφύλακα της Ειδικής Ασφάλειας. Γείτονες που ήταν µάρτυρες της απαγωγής της κατέθεσαν πως είχαν ακούσει τους άνδρες της ΟΠΛΑ να φωνάζουν «του  προδότη η αδελφή!»234  Στις 7 Οκτωβρίου στη Νέα Ιωνία, µια οµάδα 30 ενόπλων περικύκλωσε το σπίτι της οικογένειας Καλλιάκου και διέταξε τους καταστηµατάρχες να κατεβάσουν τα ρολά των καταστηµάτων τους. Εκείνη τη µέρα, µαζί µε τον προγραµµένο υπενωµοτάρχη της Ειδικής Ασφάλειας, Βύρωνα Καλλιάκο εκτελούνταν η µητέρα του Ελένη (στο µπαλκόνι του σπιτιού) και η αδελφή του Στέλλα Κιούση. Στην κοµµατική λογική,   η «οικογενειακή ευθύνη» επιδικαζόταν  ως  πληρωµή µιας   αποδεδειγµένης «οικογενειακής συµµετοχής», µε το σαθρό βέβαια επιχείρηµα της αναπόδραστης ιδεολογικής ταύτισης µε τον εκάστοτε «προδότη» γιο, αδελφό ή πατέρα. ………………….

 

 

……………Ένα µεσηµέρι του Οκτωβρίου του 1943, η Πλατεία Συντάγµατος συγκλονίστηκε από πυροβολισµούς, όταν µια οµάδα αγνώστων πυροβόλησε εναντίον του Μιχάλη Τυρίµου, ο οποίος γλίτωσε µε βαριά τραύµατα. Μαζί του ήταν κάποιος Καστρινός ο οποίος επίσης τραυµατίστηκε σοβαρά, µαζί µε τέσσερις ακόµη περαστικούς. Όπως ανέφερε και το σχετικό δελτίο της επόµενης µέρας, επρόκειτο για «πρώην στελέχη του ΚΚΕ», πασίγνωστα από την προσχώρησή τους στην Ασφάλεια την εποχή του Μεταξά235. Στις 20 Απριλίου 1944, άγνωστοι µε καπαρντίνες θα κατεβάσουν βίαια από το τραµ στη στάση Αγία Ελεούσα στην Καλλιθέα έναν 40χρονο άντρα και θα τον σκοτώσουν µε µια σφαίρα στο κεφάλι. Το θύµα ήταν ο Μανώλης Μανωλέας, πρώην βουλευτής Πειραιά του ΚΚΕ (1936),  ανοιχτός συνεργάτης της Ασφάλειας ως στέλεχος της µεταξικής «Προσωρινής ∆ιοίκησης» (µαζί µε τον Τυρίµο) και γνωστός για τα αντιµπολσεβικικά άρθρα που συνέτασσε για τις αθηναϊκές εφηµερίδες σε συνεργασία µε το Γραφείο Τύπου της γερµανικής πρεσβείας236.

Ο πόλεµος µε τους «εξωµότες» του Κόµµατος είναι η άλλη όψη, ίσως η περισσότερο ενδιαφέρουσα και αµιφιλεγόµενη, της δράσης της ΟΠΛΑ στην Κατοχή. Ακόµα και µέσα στις πολεµικές συνθήκες της Κατοχής και τις προτεραιότητες ενός µετωπικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, το ΚΚΕ στοχοποίησε έντονα όσους είχαν λιποτακτήσει προπολεµικά από τις γραµµές του ενώ δεν παραµέλησε και τον ιδεολογικό πόλεµο µε «χαφιέδες» ή «γκεσταπίτες µε µαρξιστική µάσκα», ταµπέλες που φιλοδοξούν να καλύψουν µια ποικιλία συµπεριφορών µε κοινό παρονοµαστή την κοµµατική διαφωνία, αναγόµενη στην προϊστορία του ελληνικού κοµµουνιστικού κινήµατος.

Βασική πτυχή αυτής της διαφωνίας είναι η πολύµορφη αντιπαράθεση µε τις αρχειοµαρξιστικές και τροτσικιστικές οργανώσεις που αντλούσε τη δυναµική της από τη δεκαετία του ’20 και κορυφώθηκε την περίοδο της Κατοχής λόγω της απόρριψης της λογικής του «εθνικιστικού µετώπου σταλινικών» από τους τροτσκιστές, κάτι που στοίχισε την απερίφραστη καταδική τους από το Κόµµα ως «λακέδες  της  Γκεστάπο»237. Όταν  δε  έκανε  την  εµφάνισή  της  η  ΟΠΛΑ,  τα τροτσκιστικά έντυπα –αν και επικρότησαν τη δολοφονία του «εργατοκάπηλου επιβήτορα της ΓΣΕΕ» Καλύβα– στηλίτευσαν την τακτική της ατοµικής τροµοκρατίας ως  αντίθετη  στη  διδασκαλία  του  Λένιν238. 

Η  ανοιχτή  ιδεολογική αντιπαράθεση κατέληξε σε αιµατοχυσία η οποία έφτασε σε αληθινό πογκρόµ κατά τα ∆εκεµβριανά. Από τους 84 εκτελεσµένους από το ΚΚΕ αρχειοµαρξιστές και τροτσκιστές της περιόδου 1944/45, οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους στην πρωτεύουσα αν και οι κατοχικές δολοφονίες (µέχρι τον Νοέµβριο του 1944) είναι λιγότερες από δέκα239. Γνωστότερες είναι οι εκτελέσεις του τροτσκιστή δικηγόρου Στράτου Σπανέα (Παγκράτι, 11.6.1944)240, του φοιτητή Νίκου Σακελλαρίου (Βύρωνας, 1.8.1944)241 και του ∆ηµοσθένη Βουρσούκη (Καµίνια Πειραιά, 5.10.1944), έναν από τους «πιο µορφωµένους της Ακροναυπλίας» για τον οποίο µάλιστα η οµάδα Στίνα έκανε παράσταση διαµαρτυρίας στα γραφεία του ΕΑΜ µπροστά σε έναν τροµαγµένο Τσιριµώκο242 

Τροφοδοτώντας για χρόνια στους κόλπους της Αριστεράς, τη στερεοτυπική εικόνα µιας δολοφονικής σταλινικής ηγεσίας, αυτές οι εκτελέσεις δικαιώνονται από το ΚΚΕ εγγραφόµενες στο προπαγανδιστικό οπλοστάσιο του εθνικοαπελευθερωτικού  αγώνα  ως   «ιστορικό  καθήκον  της  ηγεσίας,  µαζί  µε το Γερµανό, Ιταλό και Βούλγαρο να καταπολεµήση όλους τους κακούς Έλληνες που έπαιρναν έµπραχτα θέση εναντίον της επαναστατικής πρωτοπορείας [και] να παραµερίσει από το δρόµο του ελληνικού προλεταριάτου κάθε εµπόδιο που έµπαινε µπροστά του»243

 

 

 

Η πρώτη γεύση της εκδίκησης: Οι εκτελέσεις ∆ηµήτριου Αλεξόπουλου (27.9.1943) και  Χρήστου Κουρεµένου (6.10.1943)

 

 

 

…………….Λίγες µέρες µετά τη σύλληψη των 50 τροχιοδροµικών, οι ανθρακωρύχοι της Καλογρέζας, καθοδηγούµενοι από την ισχυρή ΕΑΜική οργάνωση των εργοστασίων τους, κατέβηκαν σε απεργία διαµαρτυρίας και συµπαράστασης. Την 1η Σεπτεµβρίου, αστυνοµικές δυνάµεις διέλυσαν τη συγκέντρωση στην Καλογρέζα και συνέλαβαν πέντε άτοµα. Το απόγευµα της ίδιας ηµέρας, κάπου 1.200 οργισµένα άτοµα από τη Νέα Ιωνία και την Καλογρέζα συγκεντρώθηκαν στον σταθµό του ΗΣΑΠ Νέας Ιωνίας και κατευθύνθηκαν στο Αστυνοµικό Τµήµα απαιτώντας µε φωνές την απόλυση   των συναδέλφων τους.

Η µαχητική πορεία πέρασε από το ∆ηµαρχείο αλλά εµποδίστηκε να φτάσει στο Αστυνοµικό Τµήµα από δύναµη Χωροφυλακής µε επικεφαλής τον ταγµατάρχη, ∆ηµήτριο Αλεξόπουλο. Όταν η διαδήλωση έφτασε στη συµβολή της λεωφόρου Ηρακλείου µε την οδό Μικράς Ασίας και κάτω από συνθήκες αδιευκρίνιστες, ο Αλεξόπουλος έδωσε το σύνθηµα του πυρός. Οι χωροφύλακες πυροβόλησαν κατευθείαν πάνω στους διαδηλωτές. Από τα πυρά τραυµατίστηκαν 6, από τους οποίους ένας, ο Κούτρας Παναγιώτης (25 ετών), εξέπνευσε δυο ηµέρες αργότερα,  ενώ  σκοτώθηκαν  επί  τόπου  οι  Κεραµιδάς  Γεράσιµος  (32  ετών)     και Γεωργίου Παναγιώτης (60 ετών), όλοι τους ανθρακωρύχοι από την Καλογρέζα298

Για πρώτη φορά στην Κατοχή, άνδρες των Σωµάτων Ασφαλείας πυροβολούσαν στο ψαχνό διαδηλωτές χωρίς την παρουσία κατακτητών. Για το ΚΚΕ η δολοφονία εργατών ήταν διπλά κολάσιµη πράξη, καθώς το   εθνικοαπελευθερωτικό πρόταγµα αναµιγνυόταν µε το ταξικό φιλότιµο. Έτσι ακριβώς ερµηνεύτηκε το γεγονός από την κοµµατική οργάνωση της Νέας Ιωνίας και όλη την 8η Αχτίδα Βορειοανατολικών Συνοικιών η οποία θεώρησε τον ταγµατάρχη Αλεξόπουλο ως φυσικό αυτουργό. Το απόγευµα της 27ης Σεπτεµβρίου, την ώρα που ο Αλεξόπουλος περπατούσε στη γέφυρα της Νέας Ιωνίας, βρέθηκε µπροστά σε µια οµάδα αγνώστων οι οποίοι ξαφνικά τράβηξαν τα περίστροφά τους και τον άφησαν στον τόπο. Στο πτώµα του βρέθηκε ένα χαρτάκι που έγραφε: «ο ΕΛΑΣ έτσι τιµωρεί τους προδότες»299. Αν και παραµένει στη σφαίρα των υποθέσεων, η ηµεροµηνία του συµβάντος µπορεί να µην είναι τυχαία (επέτειος ίδρυσης ΕΑΜ).

Σχεδόν µια εβδοµάδα αργότερα, έπεφτε νεκρός ο υπαστυνόµος ∆ιεύθυνσης Ασφάλειας του Υπουργείου Εσωτερικών, Χρήστος Κουρεµένος όταν το πρωί της 6ης Οκτωβρίου, βρισκόµενος στη γωνία Αδριανού και Νήσου στην Κυψέλη δέχτηκε τρεις σφαίρες από κοντινή απόσταση300. Στην προκειµένη περίπτωση –ίσως για να µη θιγεί το άτυπο modus vivendi του µε την Αστυνοµία– το ΕΑΜ δεν ανέλαβε την ευθύνη,αντίθετα µίλησε για «προβοκάτσια» µέσα από προκηρύξεις που αποδείκνυαν πως ο φόνος έγινε από τη Γκεστάπο επειδή ο Κουρεµένος ήταν µέλος της Αντίστασης301

Η εξόντωση αξιωµατικών του ένοπλου κατοχικού µηχανισµού από το ΕΑΜ στην Αθήνα ήταν κάτι καινοφανές. Η είδηση πως «4 οπαδοί του ΕΑΜ» δολοφόνησαν έναν ταγµατάρχη της Χωροφυλακής στη Νέα Ιωνία έκανε την άλλη κιόλας µέρα το γύρο της πόλης µέσα από τον κατοχικό Τύπο, µαζί µε ανακοινώσεις του Ταβουλάρη για  απαγόρευση  αδιακρίτως  όλων  των  «πάρτυ»  και  των  «εράνων  «άνευ  ειδικής αδείας»302   

Έξυπνα,   η   κυβέρνηση   Ράλλη   µετέβαλλε   και   τις   δύο   κηδείες   σε «χαρακτηριστική εκδήλωση του αναληφθέντος υπό του κράτους «αγώνος τάξεως» […] Η δολοφονία απεφασίσθη όπως αποτελέση την απαρχήν µιας αντεπιθέσεως κατά των κοµµουνιστών µέχρι της τελικής εξουδετερώσεώς των»303 Το πιο ενδιαφέρον όµως στην περίπτωση Αλεξόπουλου ήταν ότι το ΚΚΕ δεν επιχείρησε να αποκρύψει ούτε να µασήσει την αλήθεια: «Η εκδίκηση του λαού τον ξάπλωσε νεκρό»304. Εµπνευσµένα συνθήµατα του τύπου «οι προδότες θα ακολουθήσουν τον Αλεξόπουλο-ΕΛΑΣ» άρχιζαν να πυκνώνουν στους τοίχους της πρωτεύουσας θεσπίζοντας τρόπον τινά την τακτική των ατοµικών εκτελέσεων. Η συγκεκριµένη εκτέλεση, που θεωρείται η γενέθλιος πράξη της ΟΠΛΑ, το εναρκτήριο λάκτισµα για έναν ανελέητο αγώνα εξόντωσης που επρόκειτο να διαρκέσει έναν ολόκληρο χρόνο.

 

 

Οι πρώτες συγκρούσεις µε τη Χ

 

 

 

 Η έντονη δραστηριοποίηση του ΕΑΜ στις συνοικίες δεν άργησε να φέρει τη σύγκρουση µε τις αντίπαλες οργανώσεις. Συγκρούσεις ξέσπασαν κυρίως µε τη Χ,  τη µόνη οργάνωση που θεωρούνταν πρώτης τάξεως αντίπαλος λόγω της ένοπλης παρουσίας της. Για τον ίδιο εξάλλου λόγο, οι υπόλοιπες οργανώσεις που αισθάνονταν αδύναµες µπροστά στον εαµικό όγκο, προσέβλεπαν αναγκαστικά για προστασία σε αυτούς τους «σκοτεινούς αγγέλους» του αντιεαµικού στρατοπέδου. Από τα τέλη Οκτωβρίου πλήθυναν οι ανταλλαγές πυροβολισµών ανάµεσα σε άνδρες του ΕΛΑΣ και µέλη της Χ σε περιοχές που η τελευταία είχε κάποια αριθµητική παρουσία, όπως το  Θησείο,  τα  Πετράλωνα,  του  Γκύζη  και  τα  Εξάρχεια. 

Η   πρώτη αψιµαχία σηµειώθηκε  στα  Πετράλωνα  την  1η    Νοεµβρίου,  όταν   «οµάδα  εθνικιστών»    µε επικεφαλής  τον  Ιωάννη  Λιακόπουλο  επιτέθηκε  στον  έρανο  του  ΚΚΕ.  Στις     17 Νοεµβρίου, 3 ΕΑΜίτες τραυµατίστηκαν σε νέα συµπλοκή στα Πετράλωνα. Το βράδυ της 21ης Νοεµβρίου µια οµάδα του ΕΛΑΣ πέταξε χειροβοµβίδα και πυροβόλησε εναντίον συνεργείου της Χ που έγραφε συνθήµατα για τον εορτασµό της επετείου της πτώσης  της  Κορυτσάς στην οδό  Μαυροµιχάλη  στα  Εξάρχεια,  µε  αποτέλεσµα να τραυµατιστούν σοβαρά 3 Χίτες οι οποίοι περισυνελέγησαν και µεταφέρθηκαν σε νοσοκοµεία µε τη βοήθεια αστυνοµικών του Ε’ Παραρτήµατος Ασφαλείας (Εξάρχεια)326.

Η διαχωριστική γραµµή µε τη Χ χαράχτηκε ανεπίστρεπτα µε δύο δολοφονίες: Στις 30 Νοεµβρίου στην οδό Μοµφεράτου τραυµατίστηκε θανάσιµα από αγνώστους η 27χρονη Μαγδαληνή Χαρµπούρα, αδελφή του ανθυπασπιστή Χαρµπούρα, ενός από τα δραστήρια µέλη  της  οργάνωσης. Είναι   το πρώτοκαταγεγραµµένο περιστατικό εφαρµογής µιας ιδιότυπης «οικογενειακής ευθύνης». Την αµέσως επόµενη ηµέρα (1 ∆εκεµβρίου) εκτελέστηκε από άνδρες της ΟΠΛΑ έξω από το σπίτι του στο Κολωνάκι –Μαρασλή 38– ο εύελπις και φοιτητής του Πολυτεχνείου, Ηλίας Ρογκάκος327. Ο θάνατός του Ρογκάκου δεν ισοδυναµούσε  µόνο µε ανοιχτή κήρυξη πολέµου εναντίον της Χ· ήταν και το πρώτο µη εαµικό αίµα που χυνόταν στους πανεπιστηµιακούς χώρους, στοιχείο που λειτούργησε συσπειρωτικά για τα µέλη των εθνικών οργανώσεων στα πανεπιστήµια που ένιωθαν πλέον την ασύµµετρη απειλή του ΕΑΜ µέσα και έξω από τα φοιτητικά αµφιθέατρα328.

 

 

Εκστρατείες διαφώτισης και δολοφονίες «αντιποίνων»

 

 

 ………………Η εκτέλεση των 19 κοµµουνιστών και η «εν µία νυχτί» εξουδετέρωση της µαζικότερης και πιο δραστήριας –µαζί µε τους φοιτητές– ΕΑΜικής οργάνωσης  στην πρωτεύουσα, γνώρισαν εκτεταµένες αναφορές στον κοµµατικό Τύπο ο οποίος έκλεινε µε κάλεσµα σε ιερό πόλεµο για όλα τα µέλη και τους οπαδούς: «Κοµµουνιστές πατριώτες, αγωνιστές του λαού! Σκοτώνετε σαν παλιόσκυλα τους χαφιέδες άµα σας παρακολουθούν, άµα µπαίνουν στα σπίτια σας για έρευνα, άµα δοκιµάζουν να σας πιάσουν. Θανατώστε τους προστατευόµενους του Σιµάναν! Ξεκληρίστε το σόι των προδοτών!»343 Όπως σηµείωνε ορθά ο Σπύρος Κωτσάκης, «ήταν φανερό ότι βρισκόµαστε πια µπροστά σε καινούρια κατάσταση γενικότερα στην Αθήνα…»344

Απάντηση στην πρώτη πολεµική πράξη των Ευζώνων ήταν η κλιµάκωση των εκτελέσεων από την ΟΠΛΑ το ∆εκέµβριο. Αυτή τη φορά ο στόχος περιλάµβανε, για πρώτη φορά, ανυποψίαστους οπλίτες των Ταγµάτων που είτε έκαναν το λάθος να βγουν από το στρατώνα εν στολή, είτε αγνοούσαν το µέγεθος εξάπλωσης των  δικτύων πληροφοριών του ΕΑΜ στις συνοικίες τους. «Πολλές φορές βρίσκαµε ανθρώπους µας που τους είχανε εκτελέσει…Παίρνανε άδεια να δούνε τους δικούς τους και εκεί τους πιάνανε και τους εκτελούσανε. Και ψάχναµε να τους βρούµε και τους βρίσκαµε νεκρούς µέσα σε γούρνες…Και τους κάναµε την κηδεία –τι άλλο µπορούσαµε να κάνουµε;»345. Τσολιάδες άρχισαν να βρίσκονται νεκροί σε διάφορα µέρη της πόλης µε τραύµατα στο κεφάλι από σφαίρες περιστρόφου.

Στο στόχαστρο µπήκαν  και αξιωµατικοί των Ταγµάτων τα σπίτια και οι κινήσεις των οποίων είχαν από καιρό επισηµανθεί. Ένα βράδυ του ∆εκεµβρίου, µια οµάδα της ΟΠΛΑ Περιστερίου επιχείρησε να σκοτώσει τον ταγµατάρχη Γεώργιο Τολιόπουλο µέσα στο σπίτι του, στις εργατικές πολυκατοικίες του Αγίου Αντωνίου, αλλά ο τελευταίος διέφυγε την τελευταία στιγµή από µια άγνωστη πόρτα346. ∆εδοµένου   ότι   οι   κοµµατικές οργανώσεις προωθούσαν την αλληλεξάρτηση πολιτικής δουλειάς και ένοπλης δράσης, εξαπολύθηκε παράλληλα εκστρατεία διαφώτισης εναντίον των Ταγµάτων. Κοµµατικά και εαµικά µέλη καλούνταν να πηγαίνουν κυριολεκτικά από σπίτι σε σπίτι, σε γνωστούς ή φίλους που είχαν καταταγεί ή προσκληθεί στα Τάγµατα για να τους αποτρέψουν µε διάφορους τρόπους, από πειθώ µέχρι ευθείες απειλές347  

Ένας µαχητής της ΟΠΛΑ από την Κοκκινιά θυµάται: «Συµµαθητές µας από το Γυµνάσιο, τους πιάναµε και τους λέγαµε: «Ρε µαλάκα, στα Τάγµατα Ασφαλείας;», «Τι να κάνουµε; Αφού πεινάµε», «Κι εµείς δεν πεινάµε;…Να σας στείλουµε στο βουνό». Τους προειδοποιούσαµε δυο και τρεις φορές, έπειτα παρακολουθούσες τις κινήσεις τους, τι έκαναν στα µπλόκα, ποιος ήταν βάρβαρος κτλ. Τους πιάναµε και τους λέγαµε: «Θα το ξανακάνεις;». Ε, αν το ξανάκανε…»348 . Στα πλαίσια µιας πανελλαδικής καµπάνιας εναντίον των Ταγµάτων –δείγµα πως η ηγεσία των εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων είχε κατανοήσει το µέγεθος της νέας απειλής–, το ΕΑΜ Αθήνας κυκλοφορούσε προκηρύξεις προς απόστρατους αξιωµατικούς που επανέρχονταν στην υπηρεσία, παρακινώντας τους να αφήσουν τα «αργύρια προδοσίας και γαλόνια  αίσχους και ατιµίας στον ελεεινό µέθυσο και την παρέα του»349

Ο τρόπος διεξαγωγής αυτής της διφυούς εκστρατείας µπορεί να  χαρακτηριστεί  ως  «ένοπλες  συνοµιλίες»:  Το  βράδυ  της  4ης   ∆εκεµβρίου,  οι τρεις µαχητές της ∆ιµοιρίας του ΕΛΑΣ Βύρωνα, Σοφοκλής Ζάκκας, Μπάµπης Μπαγτζόγλου και Αντώνης Απάρτογλου έκλεισαν ραντεβού µε το βυρωνιώτη υπολοχαγό του ΙΙ Τάγµατος Ευζώνων, Τριαντάφυλλο Κοτζαµάνη στο σπίτι του µε σκοπό να τον πείσουν να εγκαταλείψει τα Τάγµατα350. Παρά την «επίσηµη» εκδοχή του περιστατικού που θέλει τους τρεις νεαρούς να είναι άοπλοι, είναι βέβαιο πως σκοπός της συνάντησης δεν ήταν η φιλική συνοµιλία: «Να τον σκοτώσουν πήγανε µωρέ…Απλώς ήταν άπειροι...»351. Ο Κοτζαµάνης που περίµενε την παγίδα,  κρύφτηκε πίσω από την εξώπορτα, σκότωσε και τους τρεις µε το περίστροφό του και έπειτα εξαφανίστηκε από τη συνοικία. Την επόµενη νύχτα, το σπίτι του και η φρουρά που είχε εν τω µεταξύ τοποθετηθεί, έγιναν στόχος σφοδρής επίθεσης από µια µικτή οµάδα του ΕΛΑΣ Παγκρατίου και Καισαριανής, χωρίς αξιοσηµείωτα αποτελέσµατα352.

Το περιστατικό Κοτζαµάνη ήταν κοµµάτι ενός γενικευµένου κύµατος δολοφονιών και αντεκδικήσεων καθώς, µόνο εκείνη την ηµέρα, σύµφωνα µε το Ριζοσπάστη, 23 άτοµα σκοτώθηκαν και 53 τραυµατίστηκαν σε όλη την Αθήνα σε διάφορα αιµατηρά περιστατικά στα οποία φαίνεται να πρωταγωνιστούν Τσολιάδες353. Το πρωί εκείνης της ηµέρας το ΕΑΜ είχε οργανώσει συγκέντρωση κατά της τροµοκρατίας των Ταγµάτων στου Γκύζη και πορεία στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, παίρνοντας αυστηρά µέτρα προστασίας.

Στο τέρµα Ιπποκράτους η διαδήλωση δέχθηκε επίθεση από το Μηχανοκίνητο της Αστυνοµίας οπότε οι οµάδες περιφρούρησης µπήκαν στη µάχη πετώντας µια χειροβοµβίδα στο λεωφορείο της Αστυνοµίας. Πριν προλάβουν να εξαφανιστούν στα στενά, µια ριπή ξήλωσε τη γωνία του δρόµου και σκότωσε έναν από τους µαχητές354 Από τους επιτιθέµενους, ένας αστυνόµος τραυµατίστηκε σοβαρά όταν δέχθηκε πυροβολισµούς από ένα σπίτι της Ιπποκράτους. Μετά από έρευνα βρέθηκε στο σπίτι ένα πιστόλι µε 6-7 σφαίρες και την κάνη ακόµα ζεστή355 

Τις νύχτες, η ΟΠΛΑ άρχιζε να επιλέγει πλέον τους στόχους της ανάµεσα σε σηµαίνοντα στελέχη του εχθρικού στρατοπέδου: Στις 10 ∆εκεµβρίου το βράδυ ο ταγµατάρχης της Χωροφυλακής, Γιώργος Ματζαβίνος πυροβολήθηκε δύο φορές χωρίς επιτυχία τη στιγµή που έµπαινε σπίτι του, στη γωνία Ανδρανούπολης και Βάρνης356 ενώ στις 28 ∆εκεµβρίου µια οµάδα ενόπλων έβαλλε µε αυτόµατα κατά του αυτοκινήτου του Γενικού ∆ιευθυντή του Υπουργείου Εσωτερικών ο οποίος σώθηκε την τελευταία στιγµή και µόνο χάρη στα αντανακλαστικά του αστυφύλακα οδηγού του357. Ο παράνοµος Τύπος ασχολείται επισταµένα µε τα τεκταινόµενα στην Αθήνα αποδίδοντας την αιµατοχυσία του ∆εκεµβρίου εξολοκλήρου σε τροµοκρατικές επιχειρήσεις των «Ελληνόφωνων SS των Ευζώνων και των χαφιέδων»  στις  συνοικίες, κυρίως σε Παγκράτι, Γκύζη, Νέο Κόσµο και ∆ουργούτι, ενώ καταγγέλλει τις δολοφονίες διάφορων «αντιδραστικών» ως προβοκατόρικες ενέργειες, «για να αποδίδουν τις δολοφονίες στο ΕΑΜ»358.

Βιώνοντας καθηµερινά την απειλή από αόρατους εκτελεστές, οι ταγµατασφαλίτες πράγµατι πυροβολούσαν πλέον ανεξέλεγκτα και µε ελάχιστη αφορµή: Στις 28 ∆εκεµβρίου, 8 αθώοι πολίτες φονεύθηκαν στο Κουκάκι και τα Πετράλωνα από άνδρες των Ταγµάτων µετά από µια αιµατηρή επίθεση εναντίον τους µε χειροβοµβίδες στο Λόφο Φιλοπάππου359 Πριν ακόµα αποσπάσει επίσηµη καταδίκη των Ταγµάτων από τις άλλες οργανώσεις και την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, το ΕΑΜ κορύφωσε την καµπάνια εναντίον των Ταγµάτων µε το περίφηµο άτυπο «τελεσίγραφο της 31ης Ιανουαρίου». Μετά την εξάντληση της συγκεκριµένης διορίας, όσοι οπλίτες και αξιωµατικοί των Ταγµάτων παρέµεναν στις θέσεις τους, «θα αντιµετωπίζονταν ως εγκληµατίες πολέµου και σύµφωνα µε την απαίτηση όλου του έθνους, θα λάβουν τη µεταχείριση που τους αξίζει»360  Το τελεσίγραφο εικονογραφήθηκε στους δρόµους της Αθήνας µε ένα ρολόι του οποίου οι δείκτες έδειχναν 12 παρά 5’. Ήταν ο συµβολικότερος προϊδεασµός των όσων θα επακολουθούσαν το δίσεκτο 1944.

 

 

Οι πολιτικές δολοφονίες: Πινότσης, Καλύβας, Μαλτέζος

 

 

 …………….Τον Ιανουάριο η ΟΠΛΑ αναβάθµισε τη δράση της προχωρώντας σε εκτελέσεις µε ξεκάθαρο «πολιτικό» µήνυµα. Στις 5 Ιανουαρίου δύο άνδρες ντυµένοι µε καπαρντίνες πυροβόλησαν πισώπλατα το ναύαρχο Πινότση, αναπληρωτή Γενικό ∆ιευθυντή της Εταιρείας Υδάτων, έξω από το σπίτι του στην πλατεία Κουµουνδούρου. Ακολούθησε συµπλοκή µε τους αστυνοµικούς που έτρεξαν στο σηµείο της εκτέλεσης δεχόµενοι πυροβολισµούς και χειροβοµβίδες από τους δράστες οι οποίοι τελικά συνελήφθησαν. Επρόκειτο για τους Αντώνη Παπαδόπουλο (24  ετών), ανθρακωρύχο από την Καλογρέζα και Μιχάλη Μαραγκό (28 ετών), ξυλουργό από τη Νέα Ιωνία οι οποίοι καταδικάστηκαν σε θάνατο από ελληνικό στρατοδικείο και τουφεκίστηκαν δύο βδοµάδες µετά την πράξη τους367.

Σε αντίθεση µε τη µέχρι τώρα τακτική του, ο κοµµατικός Τύπος υπερθεµάτισε την απόφασή για την εκτέλεση του προδότη και «πράκτορα των Γερµανών», Πινότση, του οποίου ο θάνατος ήταν δίκαιη συνέπεια της πράξης του να καταδώσει στους Γερµανούς 20 µέλη της οργάνωσης του ΕΑΜ στην Εταιρεία Υδάτων368. Η εκτέλεση πιθανότατα να σχετίζεται και µε µια σειρά περιοριστικών µέτρων στην υδροδότηση της πόλης το ∆εκέµβριο που ενδεχοµένως έδιναν αφορµή στην ΟΠΛΑ να λειτουργήσει ως εκφραστής της λαϊκής δυσαρέσκειας.

Για αρκετές µέρες η εκτέλεση του Πινότση βρισκόταν στο επίκεντρο των συζητήσεων µε τις εφηµερίδες να γράφουν πως «ο τρόπος κατά τον οποίον εξετελέσθη το έγκληµα τούτο του δίδει ένα χαρακτήρα στυγερότητος εντελώς ασυνήθη, δοθέντος ότι πράξεις όπως αυταί δεν αναφέρονται καθόλου σχεδόν εις τα χρονικά του ελληνικού εγκλήµατος»369. Μια ακόµα δολοφονία στο τέλος του µήνα ανανέωσε τους  φόβους του κατοχικού Τύπου.

Το χιονισµένο πρωινό της 27ης Ιανουαρίου ο υφυπουργός Εργασίας και διορισµένος Γενικός Γραµµατέας της ΕΣΕΕ370, Νικόλαος Καλύβας, δέχτηκε µια σφαίρα στην πλάτη την ώρα που έµπαινε στο αυτοκίνητό του. Τραυµατισµένος σοβαρά προσπάθησε να βγει από την άλλη πόρτα αλλά εκεί τον περίµεναν δύο άτοµα που τον άφησαν νεκρό µε µια σφαίρα στο κεφάλι. Αν και η εκτέλεση έγινε σε ένα από τα κεντρικότερα σηµεία της Αθήνας, την πλατεία Κολωνακίου, οι δράστες διέφυγαν ανενόχλητοι χρησιµοποιώντας µάλιστα ένα αυτοκίνητο που ήταν σταθµευµένο σε κοντινή απόσταση. Ο σάλος που δηµιουργήθηκε ήταν πρωτοφανής αφού για πρώτη φορά οι «ξενόδουλες σφαίρες της Μόσχας» έφταναν σε ανώτατο κρατικό λειτουργό. Αποδεικνύοντας την αλληλεγγύη τους στην κυβέρνηση Ράλλη, οι Γερµανοί προχώρησαν αµέσως στην εκτέλεση 50 οµήρων σε αντίποινα «για την άνανδρη αυτή δολοφονία [που] απεσκόπει να θίξει την ολότητα του  ελληνικού λαού, δεικνύει δε εκ νέου  τι  αναµένει  την Ελλάδα  υπό την κοµµουνιστικήν  κυριαρχίαν»371   

Η   επιλογή   του   Καλύβα   ως   στόχου   ήταν κάτι παραπάνω από προφανής αφού στο πρόσωπό του ο δοσίλογος υπουργός της Κατοχής συναντούσε τον εργατοπατέρα του Μεσοπολέµου372. Οι εργατικοί νόµοι για τους οποίους θεωρούνταν υπεύθυνος αλλά περισσότερο το παρελθόν του ως γραµµατέας της  Γενικής  Συνοµοσπονδίας Εργατών επί Μεταξά τον καθιστούσαν αυτόµατα «προδότη της εργατικής τάξης» –διπλά υπόλογο απέναντι στο Κοµµουνιστικό Κόµµα– ενώ η εκτέλεση 50 Ελλήνων οµήρων θεωρήθηκε για το ΕΑΜ πρόσθετο «πιστοποιητικό χιτλερικής υπηκοότητας»373

Το τρίπτυχο των πολιτικών δολοφονιών του Ιανουαρίου συµπλήρωσε η εκτέλεση του φοιτητή Κίτσου Μαλτέζου. Ανήσυχο πνεύµα και πρώην καθοδηγητικό στέλεχος της ΟΚΝΕ από την οποία αποχώρησε, ο Μαλτέζος –γόνος αστικής οικογένειας και απευθείας απόγονος του Στρατηγού Μακρυγιάννη– είχε ήδη αναδειχθεί σε µια από τις κυρίαρχες µορφές του µη εαµικού συνασπισµού στους πανεπιστηµιακούς χώρους αναλαµβάνοντας ηγετική θέση στη ΡΑΝ και στη συνέχεια στον   ενωτικό   φοιτητικό   «Εθνικό   Σύνδεσµο   Ανωτάτων  Σχολών (ΕΣΑΣ)».

Το ηλιόλουστο πρωινό της Τρίτης, 1 Φεβρουαρίου 1944, µια οµάδα τεσσάρων νεαρών παρακολουθούσε το σπίτι του Μαλτέζου στον αριθµό 8 της Λεωφόρου Συγγρού. Όταν εκείνος βγήκε και κατευθύνθηκε στην κοντινότερη στάση του τραµ επί της Αµαλίας, δύο από τους ενεδρευτές τον ακολούθησαν µέχρι τη νησίδα µπροστά στο άγαλµα του Βύρωνα και τον πυροβόλησαν από απόσταση ενάµισι µέτρου αφού φώναξαν το όνοµά του. Ο Μαλτέζος έπεσε νεκρός µε µια σφαίρα στο δεξιό κρόταφο και δύο ακόµα τραύµατα στο στήθος. Ακολούθησαν σκηνές κινηµατογραφικές. Οι δύο εκτελεστές προσπάθησαν να διαφύγουν τρέχοντας σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Ο ένας κατέφυγε στα στενά της Πλάκας και ο άλλος, αφού ξεφορτώθηκε την ιταλική Beretta, έτρεξε προς το Καλλιµάρµαρο Στάδιο. Στο ύψος του «Οµίλου Αντισφαίρισης» η φυγή του πήρε τέλος. Βλέποντας να τρέχουν προς το µέρος του  δυο  ταγµατασφαλίτες,   επιχείρησε  να  σκαρφαλώσει  στα  συρµατοπλέγµατα του Οµίλου, χωρίς όµως επιτυχία374.

Μετά τη σύλληψή του από τους ταγµατασφαλίτες οδηγείται στο Β’ Αστυνοµικό Τµήµα της οδού Κυδαθηναίων για εξακρίβωση στοιχείων. Εκεί αποκαλύπτεται πως είναι ο Μικές Κουρουνιώτης, φοιτητής Νοµικής και µέλος της ΕΠΟΝ. Στις πολύωρες ανακρίσεις στη Γενική Ασφάλεια θα παραδεχτεί την πράξη χωρίς όµως να κατονοµάσει τους συνεργάτες του. Αυτοί τελικά ήταν οι Νόνος Κουρουνιώτης, αδελφός του υπεύθυνος οικονοµικού της ΕΠΟΝ Πειραιά, Γιώργος Αντωνόπουλος, φοιτητής Πολυτεχνείου και οµαδάρχης του ΕΛΑΣ Σπουδαστών και ∆ήµος Χλιόβας, επίσης µέλος του ενόπλου τµήµατος της Σπουδάζουσας.  Τους  επόµενους  µήνες,  οι  Αντωνόπουλος  και  Χλιόβας  θα βρουν µαρτυρικό θάνατο από την Ειδική Ασφάλεια, ενώ και ο ίδιος ο Κουρουνιώτης θα παραδοθεί σύντοµα στους Γερµανούς και θα εκτελεστεί µε άλλους 11 στις 21 Μαρτίου στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής375

Σύµφωνα µε το βιογράφο του Μαλτέζου, η αποχώρησή του από την ΟΚΝΕ και η χαρισµατική του παρουσία ήταν οι πραγµατικές αιτίες της προγραφής του από τη Σπουδάζουσα. Μολαταύτα, δε στήριζαν επαρκώς τη δυσφηµιστική εκστρατεία εναντίον του «νεαρού  αποστάτη»  και  χρειάστηκε  να  επιστρατευτεί  η τετριµµένη συκοφαντία, πως είχε γίνει αντιληπτός να οπλοφορεί στο κτίριο της Νοµικής Σχολής και µάλιστα «κατέδωσε δύο συντρόφους» στην Ασφάλεια –αυτή ήταν η γραµµή που έπρεπε να περάσει στην ΕΠΟΝ376.

Ο Μαλτέζος ήταν το τρίτο θύµα του κατοχικού εµφυλίου στους πανεπιστηµιακούς χώρους µετά τον ΕΑΜίτη ∆ηµήτρη Τζέµο (27.9.1943) που σκοτώθηκε σε επιδροµή της Ασφάλειας στο Πανεπιστήµιο και τον Χίτη  Ηλία  Ρογκάκο (1.12.1943) που εκτελέστηκε από την ΟΠΛΑ·  το  αίµα  του επέτεινε ακόµα περισσότερο την πόλωση στον κόσµο των φοιτητών που λειτουργούσε ως ευαίσθητος δέκτης της πραγµατικότητας. Η δράση ορισµένων εθνικιστών φοιτητών θα ταυτιστεί µε τη δράση της Ειδικής Ασφάλειας µε  αποτέλεσµα  την  κατάδοση  ΕΑΜιτών  συναδέλφων  τους377, ενώ η επίκληση της «ΟΠΛΑ» και του «χυµένου αίµατος» θα γίνει αναπόσπαστο κοµµάτι στο ατέλειωτο παιχνίδι των εκατέρωθεν αντεγκλήσεων378

 

 

«Ηλέκτρα 3…4…5…»

 

 

 Το πρωί της 26ης Ιουλίου 1944, το πτώµα µιας άγνωστης γυναίκας περίπου 35 ετών µεταφέρεται στο νεκροτοµείο από το Σταθµό Α’ Βοηθειών488. Το συνοδευτικό έγγραφο πληροφορεί πως παραλήφθηκε από το σφαγείο του ξενοδοχείου «Κρυστάλ» και η έκθεση του ιατροδικαστή πιστοποιεί φριχτές παραµορφώσεις και κακώσεις στο σώµα και στο κεφάλι από µαστίγιο και άλλα όργανα «συνεπεία των οποίων επήλθε  ο θάνατος»489. Πριν η σήµανση εξακριβώσει την ταυτότητα της νεκρής, η ΚΟΑ ήδη γνώριζε πως είχε χάσει ένα από τα µαχητικότερα στελέχη της, την Ηλέκτρα Αποστόλου, µέλος της ΕΠ και υπεύθυνη για τη διαφώτιση όλης της Αθήνας, που είχε συλληφθεί το πρωί της προηγούµενης στη διασταύρωση Ιθάκης και Γ’ Σεπτεµβρίου από την Οµάδα Παρθενίου της Ειδικής Ασφάλειας490

Το επόµενο διάστηµα ένα πρωτοφανές κύµα εκτελέσεων σάρωνε την πόλη. Μέσα σε µια µόνο εβδοµάδα (1-7 Αυγούστου), 50 άτοµα έχασαν τη ζωή τους σε διάφορα σηµεία της Αθήνας, χτυπηµένα από αόρατους εκτελεστές της ΟΠΛΑ491 Ήταν «ο λαός της Αθήνας που εκδικήθηκε το µαρτυρικό θάνατο της Ηλέκτρας τιµωρώντας παραδειγµατικά τους βασανιστές της»492  Πάνω στα πτώµατα  βρίσκονταν µικρά σηµειώµατα µε το όνοµα «Ηλέκτρα» και ένα διαφορετικό κάθε φορά αριθµό που αντιπροσώπευε αυτό που και οι λιγότερο οξυδερκείς του κατοχικού στρατοπέδου αντιλαµβάνονταν ως πληρωµή για το θάνατο ενός πρωτοκλασάτου στελέχους του ΚΚΕ493 

Ανώτερα ή µεσαία στρατιωτικά στελέχη, χωροφύλακες και ταγµατασφαλίτες βρίσκονταν  δολοφονηµένοι,  οι περισσότεροι σε συνοικίες που είχαν τη φήµη «κοµµουνιστικών προπυργίων» στην πρωτεύουσα: Συνταγµατάρχης Χωροφυλακής Ευθύµιος Σιδεράτος, αντισυνταγµατάρχης Πυροβολικού Σωτήριος Κασίµης (Παγκράτι, 2 Αυγούστου), αξιωµατικός αεροπορίας  Κωνσταντίνος Λέων (Καισαριανή, 5 Αυγούστου), ταγµατάρχης Πεζικού Σταµάτης Μαυροµάτης, ταγµατάρχης ∆ιαχείρισης Ιωάννης Καπράλος, αξιωµατικός Γεώργιος ∆ιακάκης (Καισαριανή, 6 Αυγούστου), ανθυπολοχαγός Κωνσταντίνος Κοντονίκας (Καισαριανή [?] 27 Ιουλίου), ενωµοτάρχης Στέλιος Κοτσιφάκης (Νέα Σµύρνη, 29 Ιουλίου), υπενωµοτάρχες Νικόλαος ∆άρας (28 Ιουλίου) Κωνσταντίνος Κορίλης (Νέα  Σµύρνη, 29 Ιουλίου), Μαρίνος Τσέλιος (5 Αυγούστου), λοχαγός Πυροβολικού Ιωάννης Αποστολίδης (6 Αυγούστου), ανθυπασπιστές ∆ηµήτρης Κυπριωτάκης (30 Ιουλίου), Νίκος Καναλοπίτης (31 Ιουλίου), Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1 Αυγούστου), Εύζωνοι Σπύρος Βασιλόπουλος (3 Αυγούστου), ∆ηµήτρης Αηδόνης (5 Αυγούστου) Αλέξανδρος Μαύρος (Καλλιθέα, 6 Αυγούστου), χωροφύλακες Κωνσταντίνος Μιχαηλίδης (28 Ιουλίου), Κωνσταντίνος Μάλιος (31 Ιουλίου), Στέλιος Κυριακάκης (Κάτω  Πετράλωνα,  1  Αυγούστου),  Γιώργος  Πρέσβελης  (Γκύζη,  4    Αυγούστου), υπάλληλος παθητικής αεράµυνας Θανάσης Μιχαηλίδης (Νέα Σφαγεία, 6 Αυγούστου)494.  

Όλο   το    µίσος   στρεφόταν   πια   εναντίον   της   Ειδικής «στα µπουντρούµια» της οποίας «κόβουν σε γυναίκες τα στήθη, από ζωντανούς κόβουν τα γεννητικά όργανα, τους ανοίγουν το σώµα και το αλατίζουν […] όλα αυτά τα εγκλήµατα [είναι] συνέχεια του ∆ιστόµου»495 Στις 30 Ιουλίου, µια απόπειρα δολοφονίας του Ευάγγελου Χανιώτη, αρχηγού της Ειδικής Ασφάλειας στα Κάτω Πατήσια (λανθασµένα αναφέρεται σε εαµικές πηγές ως «Χασιώτης»), από επίλεκτο απόσπασµα ΕΛΑΣιτών του ∆ουργουτίου υπό το διάσηµο πλέον Γιάννη Κυριακίδη απέτυχε µε την απώλεια του Αρµένιου µαχητή, Σαρκίς Φόγκα496. Η επέµβαση µιας οµάδας Γερµανών που περιπολούσε σε µια παρακείµενη πλατεΐτσα έσωσε το Χανιώτη που έµεινε για δύο µήνες στο νοσοκοµείο σοβαρά τραυµατισµένος497

Ο κύκλος του αίµατος µόλις άνοιγε. Από την πρώτη µέρα του Αυγούστου µάχες και συµπλοκές σε Αθήνα και Πειραιά βρίσκονταν στην ηµερήσια διάταξη µε τα Τάγµατα να πληθαίνουν τις επιδροµές και τους µαχητές του ΕΛΑΣ να επιδεικνύουν  πρωτοφανή  αυτοθυσία.  Την  πρώτη  µέρα  του  µήνα,  µια   περιπολία Ευζώνων στο συνοικισµό της Νέας Εφέσου στην Καισαριανή κατέληξε σε ανοιχτή µάχη µε αποτέλεσµα τον τραυµατισµό τριών Ευζώνων και το θάνατο δύο µαχητών του ΕΛΑΣ. Πολλοί κάτοικοι τραυµατίστηκαν επίσης, όταν δέκα σπίτια του συνοικισµού παραδόθηκαν στις φλόγες κατά τη διάρκεια της µάχης498 

∆ύο ηµέρες αργότερα, δυο 18χρονοι µαχητές του ΕΛΑΣ Κατσιποδίου κλείστηκαν σε ένα σπιτάκι της οδού Αιγαίου και σκοτώθηκαν πολεµώντας υπέρτερες δυνάµεις Γερµανών499. Την άλλη µέρα ένας 14χρονος σύνδεσµος του ΕΛΑΣ Γούβας, ο Γιάννης (Τζώνης) Φραγκονικολόπουλος, αυτοκτόνησε µε το πιστόλι του για να µην πέσει στα χέρια των Τσολιάδων500. Ακόµα και για τους πλέον αµέτοχους, εκείνος ο Αύγουστος απέπνεε µια τροµακτικά πολεµική ατµόσφαιρα. «Ζω σε µια πολιτεία που έχει πάθει ένα είδος αµόκ. Στην περιφέρεια της Αθήνας κάθε βράδυ γίνονται µάχες σωστές ανάµεσα στο ΕΑΜ και στα σώµατα ασφαλείας. Στο κέντρο της πόλης γίνονται συνεχώς δολοφονίες. Παράξενο µας φαίνεται όταν δεν ακούγονται πυροβολισµοί»501……

 

 

 

Η «κατάκτηση» του Παγκρατίου

 

 

 

 ………..Μετά το λουτρό αίµατος του Αυγούστου ο ΕΛΑΣ επανέλαβε προσπάθειες ανακατάληψης του χαµένου εδάφους, µε τη γεωγραφική και πολιτική σηµασία του όρου. Στις 2 Σεπτεµβρίου, στο Παγκράτι, ο αρχηγός της Χ εύελπις Νίκος Παπαγεωργίου –ένας από τους «ορκισµένους» εχθρούς– έλαβε στο σπίτι-οχυρό του (γωνία Πασιτέλους και Κρησίλα) ένα τηλεφώνηµα που τον καλούσε στο κουρείο του Στέλιου Χατζηεµµανουήλ στην οδό Ευτυχίδου. Τη στιγµή που περνούσε µπροστά από την πόρτα του κουρείου δέχθηκε µια ριπή στο κεφάλι από την απέναντι µεριά του δρόµου και έπεσε νεκρός. ∆ράστες ήταν τέσσερα κορυφαία µέλη της ΟΠΛΑ οπλισµένα µε  αυτόµατα  που  είχαν κρυφτεί  αποβραδίς  στην παρακείµενη  ταβέρνα κρατώντας µάλιστα οµήρους το ζευγάρι των ηλικιωµένων ιδιοκτητών538.   

Μένοντας αθέατοι, άνοιξαν την πόρτα της ταβέρνας µόλις ακούστηκε ο ήχος του τηλεφώνου  και άδειασαν τα όπλα τους πάνω στο στόχο δίνοντας ευκαιρία στον εαµικό τύπο να πανηγυρίσει για την εξόντωση «του πιο ανθρωπόµορφου τέρατος που γνώρισε η φύση»539  Οι εθνικιστές εκδικήθηκαν το θάνατο του Παπαγεωργίου σκοτώνοντας δύο άτοµα το ίδιο µεσηµέρι και τέσσερις ακόµα το πρωί της µεθεπόµενης    κυριολεκτικά αρπάζοντας κόσµο από τα τραµ και τις πλατείες. Στις 6 Σεπτεµβρίου οι νεκροί είχαν φτάσει τους δέκα, κατά άλλους τους 50 540

Λίγες µέρες αργότερα, µια ακόµα αριστοτεχνική παγίδα κατέληξε σε συντριπτική ήττα για τις αρχές Ασφαλείας. Το πρωί της 11ης Σεπτεµβρίου, ένα απόσπασµα 60 χωροφυλάκων ενισχυµένο µε ισχυρές δυνάµεις του Μηχανοκίνητου και  τµήµα  Ευζώνων  µε  αρχηγό  τον  υποδιοικητή  του  ΤΦΑΣ, αντισυνταγµατάρχη Γιώργο Ορφανό επέδραµε στο Παγκράτι για να προστατεύσει το κτίριο του Ζ’ Γυµνασίου που, σύµφωνα µε ανώνυµο τηλεφώνηµα, βρισκόταν στο έλεος «αναρχικών».  Στην  πραγµατικότητα,  όλος  ο  4ος   Λόχος  του  ΕΛΑΣ    Παγκρατίου περίµενε τους επιδροµείς στις καθέτους της Υµηττού µε τα όπλα στο χέρι.

Από τα πυκνά πυρά τραυµατίστηκαν 6 αστυνοµικοί, ενώ σκοτώθηκε ένας Εύζωνος, δύο αξιωµατικοί του Μηχανοκίνητου και ο ίδιος ο Ορφανός από σοβαρό τραύµα στην κοιλιά. Ήταν η πιο υψηλόβαθµη απώλεια του 1ου Συντάγµατος Ευζώνων541. Στην κηδεία των θυµάτων, οι λόφοι γύρω από το Α’ Νεκροταφείο έγιναν πεδίο µάχης όταν «σκοπευτές ακριβείας» του ΕΛΑΣ πυροβόλησαν την ποµπή σκοτώνοντας έναν  ακόµα αρχιφύλακα του Μηχανοκίνητου542 Τα νοητά σύνορα ανάµεσα στις ελασιτοκρατούµενες περιοχές και το κέντρο της Αθήνας είχαν µεταφερθεί πλέον στη λεωφόρο Υµηττού.

Η αυξανόµενη επιθετικότητα του ΕΛΑΣ κορυφώθηκε τις επόµενες µέρες, µε αφορµή τις συµπλοκές την ηµέρα της πανεργατικής απεργίας (16 Σεπτεµβρίου), όταν ένα απόσπασµα χωροφυλακής καθηλώθηκε κοντά στο Γυµνάσιο Παγκρατίου από τα πυρά των ανταρτών που είχαν αναβαθµίσει αισθητά τον οπλισµό τους και χρησιµοποιούσαν υποδειγµατικά τους κάθετους δρόµους. Στη γωνία Υµηττού και Αρτοτίνης  ο  ενωµοτάρχης  Κωνσταντίνος  ∆ασκαλάκης  δέχθηκε  µια  σφαίρα  στην καρδιά από το τουφέκι µιας νεαρής αντάρτισσας αφήνοντας άλλη µια φορά τον ΕΛΑΣ νικητή στην Υµηττού543 Ο ρυθµός των εκτελέσεων της ΟΠΛΑ αυξήθηκε επίσης.  Συλλήψεις  και  εκτελέσεις  µεγαλόσχηµων  «φασιστών»  που  είχαν  ως τότε µείνει απείραχτοι σε Παγκράτι, Βύρωνα και Κουπόνια σηµάδεψαν το τελευταίο 10ήµερο του Σεπτεµβρίου και την είσοδο του τελευταίου µήνα της Κατοχής:

Στις 23  Σεπτεµβρίου ο µικρότερος αδελφός του Ν. Παπαγεωργίου, Ιωάννης εξοντώθηκε µε πανοµοιότυπο τρόπο αποκεφαλίζοντας τη δύναµη της Χ στο Παγκράτι544 Την 1η Οκτωβρίου, η οµάδα του Κολληµένου απήγαγε από το σπίτι του στην οδό Ευφράνορος τον απόστρατο αντισυνταγµατάρχη, Μιλτιάδη Μιχαλόπουλο, το νεαρό γιο του Κωνσταντίνο και την υπηρέτρια του σπιτιού και τους µετέφεραν στον Κοπανά. Οι δυο άνδρες εκτελέστηκαν µετά από µερικές µέρες µε την κατηγορία πως η  γυναίκα  του  Μιχαλόπουλου, γερµανικής  καταγωγής,  δεχόταν  συχνά  στο  σπίτι Γερµανούς  αξιωµατικούς545.  Το  σπίτι  λεηλατήθηκε. 

Την  επόµενη  συνελήφθη και εκτελέστηκε στο τέρµα Κουπονίων ο Κωνσταντίνος Καζατζής, καθηγητής στη Σχολή Ικάρων και «αντικοµµουνιστής»546 ενώ στις 5 Οκτωβρίου ο Ευάγγελος Βολουδάκης πλήρωνε µε τη ζωή του την τρίµηνη θητεία του στην Ειδική Ασφάλεια547 Στις παραµονές της Απελευθέρωσης τίποτα και κανείς δε µπορούσε να αµφισβητήσει την κυριαρχία του ΕΑΜ στις ανατολικές συνοικίες.

 

 

 

Η  απεργία της 16ης Σεπτεµβρίου

 

 

 

………….Αναµένοντας την Απελευθέρωση από µέρα σε µέρα, το ΕΑΜ εξήγγειλε στις 16 Σεπτεµβρίου νέα γενική απεργία η οποία επεκτάθηκε στις 18 και στον Πειραιά. Αιτήµατα ήταν η κατάπαυση της τροµοκρατίας των κατακτητών και των Ταγµάτων, της οµηρίας, των δολοφονιών και των επιδροµών στις συνοικίες548. Από το πρωί εκείνης της µέρας τα τµήµατα του ΕΛΑΣ σε κάθε γειτονιά διατάχτηκαν να αντιµετωπίσουν τα «καθάρµατα» που θα επιχειρούσαν να ανοίξουν καταστήµατα «µε την προδοτική εντολή του Μπακογιάννη»549    

Συγκρούσεις   σηµειώθηκαν  στις ανατολικές συνοικίες, το Παγκράτι (βλ. παραπάνω) και στις βορειοδυτικές συνοικίες, συγκεκριµένα σε όλη την περιοχή από τα Εξάρχεια έως την Άνω Κυψέλη, µε επίκεντρο την περιοχή του Γκύζη· οι µάχες εκεί κράτησαν ως το απόγευµα όταν επενέβησαν   γερµανικά   οχήµατα   µε   πολυβόλα. Τρεις µαχητές σκοτώθηκαν υπερασπιζόµενοι τη συνοικία και άλλα 16 άτοµα τραυµατίστηκαν550. Άλλοι τρεις νεαροί που έπεσαν στα χέρια των Ταγµάτων, εκτελέστηκαν στην Πλατεία Κυριακού (Βικτωρίας)551. Στα Πετράλωνα, στην οδό Τριών Ιεραρχών, µια πολυµελής, βαριά οπλισµένη οµάδα του ΕΛΑΣ άνοιξε πυρ εναντίον µιας οµάδας Χιτών που, µε τη βοήθεια χωροφυλάκων, επιχειρούσαν να ανοίξουν µαγαζιά και σκότωσε έναν από αυτούς552 Ούτε τα πιο αποµακρυσµένα βόρεια προάστια δεν έµειναν ήσυχα εκείνη την ηµέρα.

Αναζητώντας τους υπεύθυνους µιας συµπλοκής, τα χαράµατα της 16ης οι Γερµανοί πραγµατοποίησαν αιφνιδιαστικό µπλόκο στη Νέα Πεντέλη, όπου έτυχε να βρίσκονται από το προηγούµενο βράδυ 40 καταδιωκόµενοι από τα Μελίσσια. Στους συλληφθέντες ήταν και ο φρούραρχος του ΕΛΑΣ Πεντέλης, Βαγγέλης Πουληµένος ο οποίος, µόλις είχε προλάβει να πετάξει από πάνω το πιστόλι του, πράγµα που τον γλίτωσε από άµεση εκτέλεση553

Μια µεγαλύτερη σύγκρουση έγινε κοντά στο Περιστέρι, όταν η Οµάδα Παναγιωτόπουλου της Ειδικής Ασφάλειας επιχείρησε να διεισδύσει στην αδόµητη περιοχή του Ελαιώνα από τη Γέφυρα της Λένορµαν. Οι χωροφύλακες συγκρούστηκαν  µε τον 3ο και 4ο Λόχο του  ΙΙΙ/4  Τάγµατος  Περιστερίου που αµύνονταν στη συµβολή Καβάλας και Θηβών. Με τα πρώτα πυρά ο επικεφαλής της οµάδας –ο διαβόητος µοίραρχος Αντώνιος Παναγιωτόπουλος– δέχθηκε θανάσιµο τραύµα στην κοιλιά554. Άλλος ένας υπενωµοτάρχης και µερικοί χωροφύλακες σκοτώθηκαν από τους σκοπευτές του ΕΛΑΣ που βρίσκονταν κρυµµένοι πίσω από ελιές και µάντρες.

Η άλλη πλευρά είχε επίσης µια αναντικατάστατη απώλεια: οδηγώντας την αντεπίθεση των ανδρών του µε το αυτόµατο στο χέρι, σκοτώθηκε από ριπή µυδραλίου ο διοικητής του ΙΙΙ/4 Τάγµατος, Νίκος Γεωργιάδης («Έκτορας»). Στο άκουσµα της απώλειας, ο 2ος Λόχος που ήταν παραταγµένος στην περιοχή του Λόφου Αξιωµατικών και στην οδό Θηβών, αντεπιτέθηκε και ανέτρεψε τους αντιπάλους µε ορµητική έφοδο και κραυγές555. Με βάση τα αρχεία του ληξιαρχείου Αθηνών, τουλάχιστον  30 άτοµα  έχασαν  τη  ζωή  τους  εκείνη  την  ηµέρα  από  βλήµαταπυροβόλων όπλων (καταγράφονται και περιπτώσεις νεκρών από όλµους) ενώ δεκάδες πρέπει να ήταν οι  τραυµατίες556.  Για   τον   παράνοµο   Τύπο   η   απεργία ήταν «µεγαλειώδης, µια από τις πιο ιστορικές µάχες του λαού στην περίοδο της δουλείας» ενώ αναγνωρίστηκε ως εξίσου µεγάλο κέρδος η ανέλπιστη εξόντωση του Παναγιωτόπουλου, του «µεγάλου τροµοκράτη του Κολωνού»557…………

 

 

 

Η εξόντωση του «διαβολογιατρού» Σήφη Βαρδινογιάννη (22.9.1944)

 

 

 

……………Στον Πειραιά, για µεγάλο διάστηµα µετά την ερήµωση που ακολούθησε τη σφαγή στην Κοκκινιά, οι ένοπλες οργανώσεις αναζητούσαν κι αυτές ευκαιρίες να ανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους και να ανταποδώσουν τα πλήγµατα. Από τις αρχές Σεπτεµβρίου η ΟΠΛΑ άρχισε να καταστρώνει εκ νέου σχέδια για την εξόντωση του γιατρού Ιωσήφ (Σήφη) Βαρδινογιάννη.

Σε ηλικία 55 ετών, ο αρχηγός του Ε∆ΕΣ Πειραιά ήταν πρόσωπο µε κύρος και υπόληψη στους πληθυσµούς των Κρητικών του Πειραιά, ενώ είχε ανακηρύξει εαυτόν πολέµιο του κοµµουνισµού  απότην εποχή της διάσπασης του Ε∆ΕΣ558. Σε στενή συνεργασία µε  αντικοµµουνιστικές οργανώσεις, την Ειδική Ασφάλεια και τους ίδιους τους Γερµανούς, βρισκόταν σχεδόν πίσω από κάθε διωκτική δράση κατά του ΕΑΜ στις γειτονιές του Πειραιά, ενεργώντας «σα Γερµανός και όχι σαν Έλληνας»559, ενώ ο Ριζοσπάστης τον ήθελε να έχει πρωτοστατήσει και στο Μπλόκο της Κοκκινιάς560. Ίσως να µην είναι τυχαίο πως οι παλιοί Πειραιώτες τον θυµούνται καλύτερα µε το παρωνύµιο «Βαρδουλογιάννης» που απέκτησε λόγω του βίαιου χαρακτήρα του561

Για ευνόητους λόγους ο Βαρδινογιάννης δεν αποµακρυνόταν από την έδρα του –την περιοχή της Ευαγγελίστριας στα «Κρητικά» του Πειραιά όπου και τα γραφεία του Συλλόγου Κρητικών Πειραιώς στην οδό Ελευθερίου Βενιζέλου–, διέθετε σωµατοφυλακή και οπλοφορούσε πάντοτε. Η περιοχή ήταν δύσκολα προσπελάσιµη και η πρώτη προσπάθεια απέτυχε γιατί η οµάδα έγινε αντιληπτή από µακριά. Στη δεύτερη απόπειρα χρησιµοποιήθηκαν ως «µυστικά» όπλα ένα ασθενοφόρο που διέθεσε η οργάνωση του Νοσοκοµείου Σαπόρτα για καµουφλάζ και ο «Βίλλυ», ένας Γερµανός αυτόµολος που είχε κιόλας γράψει ιστορία στον ΕΛΑΣ Κοκκινιάς.

Σύµφωνα µε τη µοναδική γραπτή περιγραφή της «καταδροµικής» επιχείρησης (από άνθρωπο που δε συµµετείχε σε αυτήν) «η τελική επιχείρηση στηρίχτηκε σχεδόν αποκλειστικά στην απίστευτη γενναιότητα του Βίλλυ…Ο Βίλλυ ο Γερµανός, θα ‘τανε δε θα ‘τανε 22-23 χρονών, έγραψε ιστορία. Ήτανε λοχίας και όχι φαντάρος, αντιφασίστας καραµπινάτος και πεισµωµένος. Όταν το ‘σκασε και πέρασε στους δικούς µας, µε το όπλο και ό,τι άλλο µπορούσε να κουβαλήσει, τον πήγανε στην Κοκκινιά»562

Στη νέα επιχείρηση συµµετείχε ολόκληρη η οµάδα της ΟΠΛΑ Παλιάς Κοκκινιάς µε αρχηγό το Σπύρο Καπαρέλη και µαχητές από τα Καµίνια για κάλυψη, σχεδόν όλοι τους ντυµένοι µε γερµανικές στολές της Feldgendarmerie. «Ο Βίλλυ φόρεσε τη στολή αξιωµατικού της Γκεστάπο και κατέφθασε µε αυτοκίνητο στα γραφεία του Βαρδινογιάννη, ανέβηκε επάνω και του ζήτησε να τον ακολουθήσει αµέσως και επειγόντως στα γραφεία της Γκεστάπο. Παρουσίασε και κάποιο πλαστό χαρτί. Ήτανε τόσο πειστικός και τόσο βιαστικός που ο Βαρδινογιάννης τον ακολούθησε αµέσως ανύποπτος. Αλλά µόλις µπήκε στο αυτοκίνητο του Γερµανού αξιωµατικού, είδε το…εσωτερικό του επανδρωµένο µε φάτσες µόνο ελληνικές και µυρίστηκε την υπόθεση»563

Το  µοναδικό  εν  ζωή  µέλος  της  οµάδας  κρούσης  επιβεβαιώνει   την περιγραφή: Ο Βαρδινογιάννης κατάλαβε τι συνέβαινε και έκανε να τραβήξει πιστόλι αλλά δέχτηκε τρεις σφαίρες από το πιστόλι του Καπαρέλη και έπεσε νεκρός564. Αµέσως η οµάδα εγκατέλειψε το αυτοκίνητο και οι τσιλιαδόροι άρχισαν να πυροβολούν στον αέρα  –το σύνθηµα της υποχώρησης. ∆ύο µαχητές έπεσαν νεκροί από τα πυρά της προσωπικής φρουράς του Βαρδινογιάννη και ο «Βίλλυ» έστριψε τρέχοντας προς την οδό ∆εληγιώργη. Ήταν η τελευταία φορά που τον έβλεπαν. Όπως µαθεύτηκε αργότερα, συνελήφθη τραυµατισµένος και παραδόθηκε στα κεντρικά των SS όπου και εξέπνευσε µετά από βασανιστήρια565. Οι άνδρες της Ασφάλειας σκότωσαν επίσης επί τόπου ένα νεαρό λούστρο αρµένικης καταγωγής ο οποίος µετά τους πυροβολισµούς άρχισε να τρέχει, στοιχείο που τον στοχοποίησε ως βασικό συνεργό566  Σα να επρόκειτο για σύνθηµα εκκαθαριστικής επιχείρησης, οι  εκτελέσεις Ε∆ΕΣιτών και «αντιδραστικών» στον Πειραιά κορυφώθηκαν τη βδοµάδα που ακολούθησε τη δολοφονία του Βαρδινογιάννη567

 

Επίλογος

 

Στην Αθήνα του Οκτωβρίου του 1944 συναντάµε όλα τα ορόσηµα που συνθέτουν την ιστορία της κατοχικής Ελλάδας. Έχοντας βιώσει την απόλυτη φρίκη ενός λιµού, τον παλλαϊκό ενθουσιασµό των διαδηλώσεων, την τροµοκρατία των εκτελέσεων και των µπλόκων και τους νέους πολιτικούς διαχωρισµούς σε όλη τους την ένταση, η πόλη εµφάνιζε πρωτοφανή κοινωνικά φαινόµενα: Παπάδες διαδήλωναν µε κόκκινες σηµαίες, γυναίκες εµφανίζονταν πάνω σε άλογα, 8χρονα παιδιά κρατούσαν αληθινά περίστροφα και υπερήλικες γριές απειλούσαν αστυνοµικούς µε τσεκούρια που ξεπερνούσαν το ύψος τους. Ο κοινωνικός και πολιτικός ριζοσπαστισµός που διαπερνούσε όλα τα στρώµατα του πληθυσµού, αν και ιδεολογικά ανώριµος, ήταν απόλυτα γνήσιος. Ο πηγαίος ενθουσιασµός των οπαδών του ΕΑΜ στην Αθήνα –την κονίστρα που θα έκρινε τις µεταπολεµικές τύχες της χώρας– οδηγήθηκε σε µετωπική σύγκρουση για τη διεκδίκηση της εξουσίας  και τελικά συντρίφτηκε κάτω από την ισχύ πυρός του αντίπαλου στρατοπέδου που αποδείχτηκε περισσότερο στοχοπροσηλωµένο.

Τα ιστορικά πεπρωµένα του ΕΛΑΣ Αθήνας ουσιαστικά αρχίζουν την επαύριο της Απελευθέρωσης. Είναι οι ελαφρά οπλισµένοι και ανεκπαίδευτοι µαχητές του εκείνοι που θα αναλάβουν να φέρουν σε πέρας τη Μάχη του ∆εκεµβρίου, την κορυφαία έως τότε στιγµή του εµφυλίου σπαραγµού και ταυτόχρονα –για   εκείνους– µια  δοκιµασία  σκληρότερη  από  τον  εφιάλτη  της  πείνας,  των  εκτελέσεων,  των µπλόκων και της Ασφάλειας. Οι ίδιοι ποτέ δεν θεώρησαν τη σύγκρουση κάτι διαφορετικό από τους µέχρι τότε αγώνες εναντίον των Γερµανών και των συνεργατών τους και ο φανατισµός τους στη µάχη (που παρατήρησαν και οι Βρετανοί στρατιώτες) βασιζόταν στην πανθοµολογούµενη αίσθηση ατιµωρησίας των κατοχικών τους εχθρών.

Οι ΕΛΑΣίτες αναγνώριζαν στις στολές των ανδρών του Συντάγµατος Χωροφυλακής στου Μακρυγιάννη τους χθεσινούς αντιπάλους τους ενώ δεν αγνοούσαν πως στο Γουδή και στη Σχολή Χωροφυλακής, τους περίµεναν οι επανεξοπολισθέντες αξιωµατικοί του 1ου Συντάγµατος  Ευζώνων οι οποίοι είχαν αναβαπτιστεί εν µία νυκτί. Ο ∆εκέµβριος του 1944 ήταν για το ΕΑΜ/ΚΚΕ µια προέκταση των αγώνων της Κατοχής και η απίστευτη διστακτικότητα στη διεξαγωγή της µάχης (που τελικά έκρινε και την έκβασή της) δεν µειώνει στο ελάχιστο τον ηρωισµό των απλών µαχητών που επέδειξαν την ίδια αυτοθυσία απέναντι σε υπέρτερες και βαρύτερα οπλισµένες δυνάµεις.

Μετά το ∆εκέµβρη, στους δέλτους της ιστορίας γράφτηκε και η ΟΠΛΑ στην οποία χρεώθηκαν όλες οι συλλήψεις και εκτελέσεις αντιφρονούντων πολιτών κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. Το 1945 οι  κατοχικοί εκτελεστές βγήκαν από την ανωνυµία τους καθήµενοι στα εδώλια των κακουργιοδικείων όπου αναδείχθηκαν στα απόλυτα εξιλαστήρια θύµατα πληρώνοντας αφενός τη, σφυρηλατηµένη στους κατοχικούς αγώνες, υπερεπαναστατικότητά τους και αφετέρου τις αλλοπρόσαλλες επιλογές µιας κοµµατικής ηγεσίας χωρίς σαφείς προσανατολισµούς. Ο όρος «Πολιτοφυλακή» επιβίωσε µε φρίκη στις µνήµες πολλών Αθηναίων µε αποτέλεσµα η δράση της κατοχικής ΟΠΛΑ να ενοφθαλµίζεται σε ένα υποτιθέµενο, προεργασµένο όσο και σατανικό σχέδιο µαζικών εκκαθαρίσεων σταλινικής νοοτροπίας, στοιχείο που εξασφάλισε τη de facto και de jure δαιµονοποίηση της οργάνωσης στον κόσµο της µετεµφυλιακής Ελλάδας.

Αλλά και στο χώρο της Αριστεράς, η µεταπολιτευτική συνθηµατολογία που καλλιεργούσε το ηρωικό ενιαίο αφήγηµα της Εθνικής Αντίστασης και της άµυνας απέναντι στη δεξιά τροµοκρατία του Εµφυλίου Πολέµου, δεν άφηνε και πολύ χώρο στην ΟΠΛΑ. Η αναφορά σε µια οργάνωση –για την αναγνώριση της οποίας δεν επέµεινε το ΚΚΕ  ούτε στη Βουλή του 1982 –που µετακόµιζε το εαµικό κίνηµα από το χώρο του θύµατος στο χώρο του θύτη, µόνο βλαπτική µπορούσε να είναι.

Είναι γεγονός και όχι άποψη, πως οι ένοπλες οργανώσεις δεν αναδείχτηκαν ποτέ σε κύριο φορέα της εαµικής αντίστασης στο χώρο της πρωτεύουσας. Τη βασική µορφή έκφρασης αποτελούσαν απεργίες και διαδηλώσεις, ακόµα και στις πλέον σκοτεινές µέρες του καλοκαιριού του 1944. Καθόλου τυχαία, ως αποτελεσµατικότερη απάντηση στη µαζική βία των κατακτητών, των Ταγµάτων και της Ασφάλειας κρίθηκαν οι τρεις παναθηναϊκές απεργίες της 24ης Απριλίου, της 24ης Αυγούστου και της 16ης Σεπτεµβρίου, καθόλου άσχετες µέσα στη χρονική συγκυρία και το εκάστοτε πολιτικό διακύβευµα.

Από την προσεκτική ανάγνωση και αποδελτίωση του σώµατος των κοµµατικών και εαµικών τεκµηρίων της εποχής προκύπτει το ΚΚΕ (όπως και κάθε κοµµουνιστικό κόµµα της εποχής του) δεν έκανε κανενός είδους διαχωρισµό ανάµεσα στις ένοπλες και τις άοπλες µάζες του ούτε έθιγε την απόλυτη ισορροπία ανάµεσα σε πολιτικούς αγώνες και ένοπλη βία ως ισχύουσες µορφές πάλης. Οι µάχες στις συνοικίες και οι εκτελέσεις αντιποίνων της ΟΠΛΑ καλύπτουν απλώς τα κενά  που µεσολαβούν ανάµεσα σε ξεσπάσµατα «παλλαικής αντιτροµοκρατικής αντίδρασης» ενώ, ακόµα και η κορυφαία στιγµή της σύγκρουσης, η Μάχη των Αθηνών, στις συνθήκες κάτω από τις οποίες αποφασίστηκε και µε τον τρόπο που τελικά διεξήχθη δε µπορεί να θεωρηθεί κάτι διαφορετικό από «ένοπλη διαµαρτυρία».

Στην ίδια λογική, η περίφηµη παλινωδία του Κόµµατος το ∆εκέµβρη µάλλον εξηγείται ικανοποιητικά ως αδυναµία απεγκλωβισµού από αυτό το, βασανιστικό σε συνθήκες πολεµικής ρήξης, δυισµό των µορφών πάλης. Αντάρτες του βουνού που πολεµούσαν τα βρετανικά τεθωρακισµένα στις γωνίες των αθηναικών δρόµων, έβλεπαν έκπληκτοι να τους ακολουθούν συνεργεία αγοριών και κοριτσιών της ΕΠΟΝ µε ακορντεόν και φυσαρµόνικες, απελπιστικά έκθετοι στα εχθρικά πυρά…

Παρά την οργανωτική αυτοτέλειά και την αυτοδύναµη ανάπτυξή τους, ο ΕΛΑΣ Αθήνας και η ΟΠΛΑ δεν ήταν ποτέ κάτι παραπάνω από κοµµάτι ενός µαζικού απελευθερωτικού κινήµατος. Ίσως για αυτό ο ελκυστικός όρος «αντάρτικο πόλεων», αναφερόµενος σε διαφορετικά κοινωνικά και αστικά περιβάλλοντα (αλλά και ιδεολογικά συµφραζόµενα), µοιάζει απρόσφορος να περιγράψει –έστω και τεχνικά – την ένοπλη πραγµατικότητα της Αθήνας του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου. Η κατεχόµενη Αθήνα προσφέρεται ως εργαστήριο µελέτης πάνω στην κοµµατική στρατηγική διεξαγωγής ενός αντιστασιακού αγώνα µέσα σε αστικό περιβάλλον. Προσανατολισµένο από το µεσοπόλεµο σε λογικές εργατικής και συνδικαλιστικής έκφρασης, το ΚΚΕ δεν εγκατέλειψε ποτέ τη γραµµή των µαζικών αγώνων µε την ένοπλη δράση να προβάλλει σε δεύτερο επίπεδο, ως αναγκαίο µέτρο περιφρούρησης του άοπλου εαµικού κόσµου που δε διέθετε το πλεονέκτηµα του ανοιχτού χώρου της υπαίθρου και παράλληλα µια αναγκαιότητα διατήρησης έµψυχου δυναµικού και, στην τελευταία φάση, εδαφικών κεκτηµένων.

Στα ίδια πλαίσια εγγράφεται και η τιµωρητική πρακτική, το κλειδί για την ιστορική κατανόηση της οποίας δε βρίσκεται στο αξίωµα της ανεξέλεγκτης κατοχικής βίας αλλά στην εννοιολογική επένδυση του όρου  «προδότης» και  «χαφιές» από την αντιστασιακή Αριστερά και στις   συνθήκες µαζικής τροµοκρατίας. Από τα τέλη του 1943 ο όρος «περιφρούρηση» ενσωµατώνει, εκτός από το αυτονόητο καθήκον της άµυνας απέναντι στη φονική δράση των διωκτικών µηχανισµών του κατοχικού κράτους, και τα απαραίτητα αντίµετρα εναντίον των ανθρώπων που –σύµφωνα µε την κοµµατική λογική– τους απαρτίζουν ή τους υπηρετούν. Εν τέλει, οι όποιες αρνητικές διαστάσεις του έργου της ΟΠΛΑ, δεν αρκούν για να αναιρέσουν τη διάσταση της µοναδικής οργανωµένης προσπάθειας για παραδειγµατική τιµωρία συνεργατών του κατακτητή –µοναδικό ίσως φαινόµενο των ευρωπαϊκών αντιστασιακών κινηµάτων.

 

Σημειώσεις:

186 Μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις Ν.Σ., Ευγένιου Παπαχριστόπουλου.

187 Μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις Γιάννη Κυριακίδη, Θ.Ξ.

188 Ιωαννίδης, Αναµνήσεις,…, σ. 149.

189 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Παναγιώτη Βαζούρα, ΟΠΛΑ Θησείου

190 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Θ.Ξ., ΟΠΛΑ Κοκκινιάς

191 Κεπέσης, σ. 223 // Τον Οκτώβριο του 1943, λίγες µόλις βδοµάδες µετά την αποφυλάκισή του από τις Φυλακές Βουλιαγµένης, ο 21χρονος Σάββας Κατιρτζόγλου από το συνοικισµό της Νέας Ελβετίας στο Βύρωνα,  στρατολογήθηκε  σε  µια  νέα,  ανεξάρτητη  οργάνωση  περιφρούρησης  µε  το όνοµα «ΟΠΛΑ» για την οποία άκουγε πρώτη φορά (Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Σ.Κ., ΟΠΛΑ Βύρωνα).

192 Η δεύτερη βρίσκεται στο Αρχείο Ε∆Α των ΑΣΚΙ

193 Ευχαριστώ τον καθηγητή µου κ. Χάγκεν Φλάισερ για την υπόδειξη του κειµένου

194 RH 24-68/33, Generalkommando LXVΙΙΙΙ Α.Κ., Ιc Νr. 29/44, Ic-Lagebericht, 10.1.1944.

195 Ρούσος, τ. Α, σ. 517 // Ιωαννίδης, σ. 149. Για τα καθήκοντα του Πλουµπίδη και την ακάµατη δραστηριότητά του στις διάφορες κινητοποιήσεις, βλ. Κωτσάκης , σ. 83 κ.έ., 103-113.

196   Για  το  βιογραφικό  σηµείωµα του  Αναστασιάδη  βλ.  Ιωαννίδης,  Αναµνήσεις,  σ.  539  // Ρούσος, Πενταετία, τ. Α, σ. 287

197  Ιωαννίδης, σ. 539, 558,

198 Μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις Μιχάλη Λιαρούτσου (Γραµµατέας 6ου Τοµέα ΕΠΟΝ), Κ.Χ. (ΟΠΛΑ Γούβας)

211 ΓΑΚ, Αρχείο Β’ Κακουργιοδικείου Πειραιώς, Συνεδρίαση 2ας Ιουλίου 1947 (αρ. 19-22), 14ης Αυγούστου 1947 (αρ. 41-43), καταθέσεις Βασίλειου Καπάνταη, Φίλιππου Βενετσάνου, ΠαναγιώτηΨινάκη.

212 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Ν.Σ., ΟΠΛΑ Περιστερίου.

213 Λεωνίδου Λεωνίδας, Γεώργιος Γρίβας ∆ιγενής –Βιογραφία. Λάρνακα 1995, τόµος πρώτος (1897- 1950), σ. 253-254.

214 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Σ.Κ., ΟΠΛΑ Βύρωνα // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηνών, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Σωτήριου Κασίµη (19/ΙΓ/1944)

215  ΓΑΚ, Αρχείο Β’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, συνεδρίαση 14ης  Ιουνίου 1947 (αρ. 30-32),  κατάθεση Νικολάου Αθανασίου.

216 Σεµελέν, σ. 266.

217 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Σ.Κ., ΟΠΛΑ Βύρωνα.

218 Ιωαννίδης, Φάκελος Νο9745/Β, σ. 53.

219 Για τους µη γνώστες του κατοχικού λεξιλογίου, γερµανόφιλοι είναι αυτοί που αγαπιούνται από τους Γερµανούς, φιλογερµανοί αυτοί που αγαπούν τους Γερµανούς.

220 Αυτές οι οργανώσεις δεν ήταν ούτε µαζικές ούτε ένοπλες, και παρά το γεγονός ότι οι ίδιοι οι Γερµανοί δεν θεωρούσαν τους ιδρυτές της παρά «µωροφιλόδοξους καιροσκόπους», η συνεργασία τους µε τις γερµανικές αστυνοµικές υπηρεσίες, τα SS και την SD στη σύλληψη αντιστασιακών τις καθιστούσαν ιδιαίτερα επικίνδυνες. Βλ. Χονδροµατίδης Ιάκωβος, Η Μαύρη Σκιά στην Ελλάδα. Εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου και της Γερµανικής Κατοχής (1941-1944). Εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα 2001, σ. 63-81 // Για την αντιµετώπιση αυτών των οργανώσεων  από  τους  Γερµανούς:  Φλάισερ  Χάγκεν,  Η  ναζιστική  προπαγάνδα  στην  Κατοχή:  ένα διφορούµενο όπλο. Μορφωτικό Ινστιτούτο ΑΤΕ, Αθήνα 1989, σ. 357-390 // Προδότες και εγκληµατίες. Έκδοση Ριζοσπάστη, ανατύπωση Κόκκινης Σηµαίας, Θεσσαλία 1944, σ. 9-12.

221 Προδότες και εγκληµατίες. Έκδοση Ριζοσπάστη, ανατύπωση Κόκκινης Σηµαίας, Θεσσαλία 1944, σ. 15-18 // Ριζοσπάστης, 23.1.1944.

222 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Ιάκωβου Βαγιάκη, Εθνικό Κοµιτάτο Πειραιά.

223 Απελευθερωτής, 10.10.1944.

224 Χονδροµατίδης Ιάκωβος, Η Μαύρη Σκιά στην Ελλάδα. Εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου και της Γερµανικής Κατοχής (1941-1944). Εκδόσεις Περισκόπιο, Αθήνα 2001, σ.

225   ΓΑΚ,  Αρχείο  Α’  Κακουργιοδικείου  Αθηνών,  Συνεδρίαση  15ης-21η   Μαΐου  1947  (αρ.    32-45), κατάθεση χήρας Ελένης Καζατζή // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Κωνσταντίνου Καζαντζή (179/ΙΕ/1946)

226 Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Γεώργιου Παντέλογλου (16/ΙΗ/1944)

227 Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, ληξιαρχικές πράξεις θανάτου Άρη Ροδόπουλου (446/Β/1944), Ιωάννη Ρουγγέρη (165/Η/1944) // ΓΑΚ, Αρχείο Ε’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, συνεδρίαση 5ης Ιουνίου 1947 (αρ. 10-14)

228 Εφηµερίς των Χιτών, φ. 1/27.5.1946

229 Ριζοσπάστης, 4.12.1946. Οι Μπουγιούρης και Αγραφιώτης αναφέρονται ονοµαστικά στην επίσηµη ιστορία της Χ ως µέλη εναντίον των οποίων συνέβησαν «αδικοπραγίαι εκ µέρους των κοµµουνιστών»

(Έκθεσις επί των εθνικών σκοπών και του εθνικού έργου της οργανώσεως «Χ». Αθήνα 1944). Η πηγή αναφέρεται στην απόπειρα που έγινε εναντίον τους στις 10 Φεβρουαρίου 1944 από οµάδα της ΟΠΛΑ. 230 Για τη συµµετοχή στελεχών του Ε∆ΕΣ στα µπλόκα βλ. ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, Βιβλίο πρακτικών 8 (1945), συνεδρίαση 4ης Νοεµβρίου 1945 (αρ. 1038-1040), Βιβλίο πρακτικών 21 (1946), συνεδρίαση 24ης, 25ης και 27ης Μαίου 1946 (αρ. 1061-1062). Ο συνταγµατάρχης Γεώργιος Μωραίτης, αρχηγός του Ε∆ΕΣ στην περιφέρεια Νέας Ιωνίας από το 1942 πρωτοστάτησε στο Μπλόκο της Καλογρέζας και ανταµείφθηκε µε τη θέση του δηµάρχου Καλογρέζας // Προδότες και εγκληµατίες, σ. 14.

231 Στίνας Άγις, Αναµνήσεις. Εβδοµήντα χρόνια κάτω απ’ τη σηµαία της σοσιαλιστικής επανάστασης. Ύψιλον, Αθήνα 1985. Τόµος β’, σ. 402-403.

232 ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, Συνεδρίαση 8ης Φεβρουαρίου 1947 (αρ. 25-27), κατάθεση αστυφύλακα Σταµάτιου Ρεσβάνη // ΓΑΚ, Αρχείο ∆’ Κακουργιοδικείου Αθηνών,  Συνεδρίαση 5ης Ιουνίου 1947 (αρ. 8-10)

233 Χαρακτηριστικά, µετά το Μπλόκο της Κοκκινιάς, η οικογένεια του καταδότη και Εύζωνα Θεόδωρου Μπαντράνη εξαφανίστηκε µυστηριωδώς από την Κοκκινιά [Αρχείο ΚΕ του ΚΚΕ,  Ηχητικό αρχείο ΠΕΑΕΑ Κοκκινιάς, Συνεντεύξεις γυναικών (ανώνυµες) για το µπλόκο της Κοκκινιάς: «Ο Μπαντράνης δεν τιµωρήθηκε απλώς. Τιµωρήθηκε οικογενειακώς!»]. Γνωστότερη είναι η περίπτωση της οικογένειας του ευέλπιδος Νικόλαου Παπαγεωργίου, αρχηγού της Χ Παγκρατίου η οποία εξοντώθηκε ολοκληρωτικά. Εκτός από τον ίδιο (2.9.1944), εκτελέστηκαν ο αδελφός του Γιάννης (23.9.1944), η µητέρα του Βασιλική, οι αδελφές του Ελένη και Κατίνα κατά τη διάρκεια των ∆εκεµβριανών (8.12.1944) και ο τρίτος αδελφός του Αλέκος µετά τον πόλεµο (12.12.1946) (Εφηµερίς των Χιτών, φ. 2/3.6.1946 «Το ολοκαύτωµα της οικογένειας Παπαγεωργίου», φ.30/16.12.1946 «Οικογένεια Παπαγεωργίου. Ένας θρύλος και µια δόξα. Ένα τραγικό ολοκαύτωµα στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδος»). Γνωρίζουµε πως στην Καισαριανή, κατά τη διάρκεια του αιµατοβαµµένου Αυγούστου, τρεις τουλάχιστον γυναίκες πλήρωσαν µε τη ζωή τους την ιδιότητά τους ως µητέρες Τσολιάδων.

Μία περίπτωση αφορά το Γιώργο Παναγιώταρο, ΕΛΑΣίτη από την Καισαριανή ο οποίος εγκατέλειψε την οργάνωση και κατατάχτηκε στο ΙΙ Τάγµα Ευζώνων πρωτοστατώντας σε µπλόκα αλλά  και βασανισµούς (Μακρής, σ. 62 // Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Θεόδωρου Κουλίτσου, ΕΛΑΣ Καισαριανής // Βασιλείου Μιχάλης, Αποστολή στο «Μπιµπλις». Εκδόσεις «Ποντίκι». Αθήνα χ.χ., σ 46- 48). Ο Παναγιώταρος βρέθηκε νεκρός µε µια σφαίρα στο κεφάλι στις 11 Αυγούστου 1944, ενώµερικές µόνο µέρες νωρίτερα είχε δολοφονηθεί από αγνώστους η µητέρα του [Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, ληξιαρχικές πράξεις θανάτου Γιώργου Παναγιώταρου (127/ΙΓ/1944), ∆ηµητρίας Παναγιώταρου  (400/Θ/1944)].  Παρόµοιο  περιστατικό  καταγράφηκε  στην  Καλλιθέα,  όταν µερικές µέρες µετά τη σφαγή στο µπλόκο της 24ης Αυγούστου, φονεύθηκε από σφαίρα στο δρόµο ο πατέρας ενός από τους καταδότες. Ο θάνατος αποδόθηκε σε «εκδίκηση άλλου πατρός» [Αρχείο Υπηρεσίας Αναζητήσεων  Ερυθρού  Σταυρού,  IC/Liste  105,  φακ.  2  «Εκτελεσθέντες  ανά  την  Ελλάδα»,    (i)Καλλιθέα, Γουδί // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Γεώργιου Κολοκοτρώνη (19/ΙΕ/1944).

234 ΓΑΚ, Αρχείο Γ’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, συεδρίαση 14ης Αυγούστου 1947 (αρ. 37-40).

235 ΓΑΚ, Κ 163 Συλλογή Ηρακλή Πετιµεζά 1943-1953, Έγγραφα Ειδικής Ασφάλειας (1943), ∆ελτίο πληροφοριών 12ης Οκτωβρίου 1943. Την απόπειρα, µία από τις πρώτες στην Αθήνα, ανέλαβε να φέρει σε πέρας η σκιώδης οµάδα «Γύπες» (βλ. παραπάνω) και «εκτελεστής» του Τυρίµου ήταν ο Νικήτας Καµαρόπουλος, ΕΠΟΝίτης από του Ζωγράφου και έµπιστος του Βασίλη Μπαρτζιώτα (Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Σπύρου Μπούσια)

236 Χονδροµατίδης, Μαύρη Σκιά..., σ. 74 // Μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις Γιώργου Τσαπόγα, Γιούρα Τσολακίδη // Αρχείο Ληξιαρχείου Αθηνών, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Εµµανουήλ Μανωλέα (365/Β/1944)

237 ΚΟΜΕΠ αρ. 25 (Απρίλιος 1944), σ. 577 // Με το απέραντο µίσος για τους τροτσκιστές γαλουχήθηκαν από τους καθοδηγητές τους όλα τα εαµικά µέλη. Ένα στέλεχος της ΕΠΟΝ Βύρωνα καταγράφει ένα περιστατικό κατά το οποίο ο καθοδηγητής του πυροβόλησε (sic) το τροτσκιστικό σύνθηµα «Ζήτω ο κόκκινος στρατός! Κάτω η σταλινική πανούκλα» που είδε γραµµένο σε ένα τοίχο της συνοικίας (Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Παναγιώτη Αρώνη, ΕΠΟΝ Βύρωνα. Πβλ. ενδεικτικά Αρώνης Παναγιώτης, Τι κόσµος! Μνήµες. Αθήνα 1987, σ. 104)

238 ∆ιεθνιστής, 29.5.1944.

239 Εµµανουηλίδης Μάριος, Αιρετικές διαδροµές. Ο ελληνικός τροτσκισµός και ο Β’ Παγκόσµιος Πόλεµος. Φιλίστωρ, Αθήνα 2002, σ. 163-166 // Καρύτσας Η. Γιάννης, Ο σφαγιασµός των αρχειοµαρξιστών της περιοχής Αγρινίου από τον ελληνικό σταλινισµό. Άρδην, Αθήνα 2002

240 «Οι σταλινικοί δολοφονούν κοµµουνιστές». ∆ιεθνιστής, 20.6.1944 // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Ευστράτιου Σπανέα (160/Θ/1944)

241 Εµµανουηλίδης, σ. 166 // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Νικόλαου Σακελλαρίου (3/ΙΓ/1944)

242 Στίνας, σ. 423.

243 Εισήγηση Κώστα Καραγιώργη. Στο: Ιδεολογική πάλη ανάµεσα στο ΚΚΕ και στις παραφυάδες του ελληνικού τροτσκισµού 1946-1947. Εκδόσεις του Λαού, Αθήνα 1947, σ. 33-34. Αυτή η   ενδιαφέρουσα µπροσούρα περιλαµβάνει τα πρακτικά πέντε διαλέξεων-συζητήσεων ανάµεσα στο ΚΚΕ και τις οργανώσεις Κ∆ΚΕ (Κοµµουνιστικό ∆ιεθνιστικό Κόµµα Ελλάδας), ∆ΕΠ (∆ιεθνής Επαναστατική Πρωτοπορία), ΚΑΚΕ (Αρχειοµαρξιστές) επί ιδεολογικών θεµάτων που πραγµατοποιήθηκαν στην Αθήνα το διάστηµα Οκτώβριος-Νοέµβριος 1946.

298  Ιωνιώτες αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Έκδοση ΠΕΑΕΑ Νέας Ιωνίας, Αθήνα 1998, σ. 29,  48 // Έπεσαν για τη Ζωή. Ήρωες-Μάρτυρες λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων. Έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, τ.  3α, σ. 165 // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου Γεωργίου Παναγιώτη (264/∆/1943), Κεραµιδά Γεράσιµου (265/∆/1943), Κούτρα Παναγιώτη (267/∆/1943). Ως ηµεροµηνία θανάτου για τους δύο πρώτους φαίνεται η 2α Σεπτεµβρίου ενώ για τον Κούτρα η 4η Σεπτεµβρίου. Ο Γεωργίου και ο Κεραµιδάς έφεραν τραύµα κοιλιάς και θώρακα αντίστοιχα, ο Κούτρας πολλαπλά τραύµατα.

299  Μαρτυρία Λευτέρη Βουτσά. Στο: Μαυροειδής Λευτέρης, Οι δύο όψεις της ιστορίας. Προσκήνιο καιΠαρασκήνιο στο Κοµµουνιστικό Κίνηµα. ∆ελφίνι, Αθήνα 1997, σ. 209-210. Αν και κάτι τέτοιο παραµένει στη σφαίρα των υποθέσεων, η ηµεροµηνία του συµβάντος µπορεί να µην είναι τυχαία (επέτειος ίδρυσης ΕΑΜ)

300 Ακρόπολις, 7.10.1943.

301 ΓΑΚ, Κ 163 Συλλογή Ηρακλή Πετιµεζά 1943-1953, Έγγραφα Ειδικής Ασφάλειας (1943), ∆ελτία Πληροφοριών 11ης και 16ης Οκτωβρίου 1943.

302 Ακρόπολις, Καθηµερινή, 28.9.1943.

303 Ακρόπολις, 29.9.1943 και 9.10.1943 για την κηδεία Κουρεµένου όπου τον επικήδειο εκφώνησε ο Ταβουλάρης

304 Ριζοσπάστης, 3.10.1943.

324 ∆ασκαλάκης Β. Απόστολος, Ιστορία ελληνικής Χωροφυλακής 1936-1950. Αθήνα 1973, σ. 178-180.

325 Έπεσαν για τη Ζωή. Ήρωες-Μάρτυρες λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων. Έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, τ. 4δ, σ. 312.

326 Λεωνίδου Φ. Λεωνίδας, Γεώργιος Γρίβας ∆ιγενής-Βιογραφία. Λάρνακα 1995, σ. 207-208.

327 Αρχείο Ληξιαρχείου Αθηνών, Ληξιαρχικές πράξεις θανάτου Μαγδαληνής Χαρµπούρα (333/ΙΕ/1943), Ηλία Ρογκάκου (348/ΙΕ/1943) // Έκθεσις επί των εθνικών σκοπών και του εθνικού  έργου της οργανώσεως «Χ». Αθήνα 1944, σ. 31, όπου η Χαρµπούρα αναγράφεται «Μπαρκούρα» ενώ για το Ρογκάκο αναφέρεται πρωθύστερη ηµεροµηνία θανάτου (17 Νοεµβρίου), χωρίς αυτά να είναι τα µοναδικά λάθη της συγκεκριµένης έκδοσης // ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ 909/∆/9, Φωτόπουλος Χρήστος, Κατάλογος πεσόντων και αγνοουµένων ευέλπιδων Ιης και ΙΙας τάξεων κατά την περίοδο 1941-45. Χολαργός, Μάιος 1994.

328 Τσαµπηράς Σωτήρης, Ας µη βρέξει ποτέ. Το οδοιπορικό του Ιερού Λόχου των Εθνικών Οµάδων Ελλήνων Ανταρτών. Ελληνική Ευροεκδοτική, Αθήνα 1985, σ. 33-34.

339 Αυδής Αλέξανδρος, Οι Μπουραντάδες. Το χρονικό µιας δράκας ανδρειωµένων 1940-1945. Νέα Θέσις, Αθήνα 2005, σ. 77-78.

340 Μπαρτζιώτας, σ. 159.

341  ΒΑ-ΜΑ, RW 40/147, Ic-Abendmeldung, 30.11.1943. Μόνο ένα από τα ηγετικά στελέχη του ΕΛΑΣ αναπήρων φαίνεται να διέφυγε τις αθρόες συλλήψεις, ο αρχινοσοκόµος Χρήστος Καντεµίρης («Σωτήρης»), έφεδρος υπολοχαγός ο οποίος αργότερα συνελήφθη και εκτελέστηκε στο Χαϊδάρι (Κωτσάκης, σ. 160, 162).

342 Ακρόπολις, 1.12.1943

343 Ριζοσπάστης, 2.12.1943

344 Κωτσάκης, σ. 160.

345 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Σ.Π., ΙΙ Τάγµα Ευζώνων

346Μαγητοφωνηµένη συνέντευξη Ν.Σ., ΟΠΛΑ Περιστερίου. Ο Τολιόπουλος µετατέθηκε  τον Ιανουάριο του 1944 στο Αγρίνιο όπου ανέλαβε διοικητής του τοπικού Τάγµατος Ασφαλείας

347 Ριζοσπάστης, 10.12.1943, 20.12.1943.

348 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Θόδωρου Ξηροτάγαρου, ΟΠΛΑ Κοκκινιάς.

349 ΓΑΚ, Κ 163 Συλλογή Ηρακλή Πετιµεζά, Έγγραφα Ειδικής Ασφάλειας (1943), Προκήρυξη ΕΑΜ Περιφερειακού // πβλ. Προκήρυξη προς Έλληνες αξιωµατικούς, Αθήνα 25.1.1944 στο: Κείµενα Εθνικής Αντίστασης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, τ. Α’, σ. 62.

350 Ιωαννίδης, σ. 58-59 // εφ. Καισαριανή, 9.12.1945

351 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Κ.Γ., ΟΠΛΑ Βύρωνα.

352 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη ∆ηµήτρη Βαλιµίτη, ΕΛΑΣ Παγκρατίου. Ο Κοτζαµάνης εξελίχθηκε στη συνέχεια σε έναν από τους πιο δραστήριους αξιωµατικούς των Ταγµάτων ενώ, σύµφωνα µε µία πηγή, καλοκαίρι του 1944, είχε υπό την άµεση εποπτεία του µια οµάδα της Ειδικής Ασφάλειας στην περιοχή του Γηροκοµείου Αθηνών (ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθηνών, Συνεδρίαση 16ης Οκτωβρίου 1945 (αρ. 910-911), κατάθεση χωροφύλακα Ε.Α. Φωτίου Πίκουλα). Έκτοτε, το όνοµα του «αρχιδολοφόνου Γκοτζαµάνη» ήταν κόκκινο πανί για την Αντίσταση που τον θεωρούσε άµεσα υπεύθυνο για «εκατοντάδες καµένα σπίτια, χιλιάδες οµηρίες και ένα σωρό εκτελέσεις […] στο  Βύρωνα, στη Γούβα, στους Αµπελοκήπους, στο Ψυχικό» (εφ. Καισαριανή, 9.12.1945)

353 Ριζοσπάστης, 20.12.1943

354 Βιντεοσκοπηµένη συνέντευξη Γ.Μ., ΟΠΛΑ Αµπελοκήπων.

355 ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, συνεδρίαση 21ης Νοεµβρίου 1945 (αρ. 1212),  κατάθεση  Αστυνόµου  Β’  Παλαιολόγου  Στασινόπουλου.  Ο  ιδιοκτήτης  του  σπιτιού, Παναγιώτης Μπακόπουλος, συνελήφθη και παραπέµφθηκε σε ελληνικό στρατοδικείο µε την κατηγορία της απόπειρας φόνου «εναντίον οργάνου της τάξεως». Παραδόθηκε στους Γερµανούς και εκτελέστηκε στο Χαιδάρι στις 7 Ιανουαρίου 1944 (ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, συνεδρίαση 20ης Νοεµβρίου 1945 (αρ. 1211), κατάθεση Κούλας Μπακοπούλου, Έλλης Θεοφιλίδου)

356 ∆ράσις της Χωροφυλακής…, σ. 42

357 ΦΕΚ 95 Γ’/29.4.1944 όπου και το διάταγµα για προαγωγή του αστυφύλακα στο βαθµό του αρχιφύλακα, λόγω της «ψυχραίµου και θαρραλέας στάσεώς του»

358 Ριζοσπάστης, 24.12.1943

359 Ριζοσπάστης, 10.1.1944.

360 εφ. ∆ιαφωτιστής, 5.2.1944 // ∆ελτίο Ειδήσεων του ΕΑΜ Ελευσίνας, αρ, 2/14.1.1944

367 Καθηµερινή, 22.1.1944. Και οι δύο ανήκαν στα πιο δυναµικά στελέχη των οργανώσεων της 8ης Αχτίδας της ΚΟΑ. «Ο σ. Μαραγκός ήταν ο πρώτος και καλύτερος. Η ανάπτυξη των οργανώσεων χρωστάει πολλά στο Μαραγκό» (Μαρτυρία Σάββα Σταµατιάδη. Στο: Ιωνιώτες Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. ΠΕΑΕΑ Νέας Ιωνίας, Αθήνα 1998, σ. 48)

368  ∆ιαφωτιστής,  21.2.1944  //  Μαρτυρία  Σάββα  Σταµατιάδη.  Στο:  Ιωνιώτες  Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. ΠΕΑΕΑ Νέας Ιωνίας, Αθήνα 1998, σ. 48

369 Αθηναϊκά Νέα, 21.1.1944.

370 Εθνική Συνοµοσπονδία Εργατών Ελλάδος

371 Ανακοίνωση Σ.∆. Ελλάδας (Καθηµερινή, 30.1.1944)

372 Για τα έργα και τις ηµέρες του Καλύβα βλ. Κουκουλές Φ. Γιώργος, «Η συνέχεια στην ιστορία ως τραγική επανάληψη –Η περίπτωση του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήµατος 1936-1948». Στο: Χάγκεν Φλάισερ (επιµ.), Η Ελλάδα ’36-’49. Τοµές και Συνέχειες. Καστανιώτης, Αθήνα 2003, σ.   235-290. Εκείνες τις ηµέρες είχε εκτελεστεί από την ΟΠΛΑ ένας ακόµα «εργατοπατέρας», ο Αντώνης Φάρδης, στενός συνεργάτης του Καλύβα και γενικός γραµµατέας της Ένωσης Εργατών Φορτοεκφορτωτών Λιµένος και Προλιµένος Πειραιώς (Κουκουλές, σ. 281, υποσ. 128)

373 ∆ιαφωτιστής, 5.2.1944.

374 ΓΕΣ/ΥΣΑ, Φ. 40, Αρχείο Συντάγµατος Ευζώνων Ασφαλείας Αθηνών, Βιβλίον Ηµερησίων ∆ιαταγών Συντάγµατος (17.5.1944-10.10.1944), Η.∆.Σ. 4.7.1944. Έπαινος του ανθυπολοχαγού ΠΖ Μπασιάκου Αριστείδη και του Ευζωνος Παπαιωάννου Κωνσταντίνου οι οποίοι «κατά τη δολοφονία του φοιτητού Μαλτέζου ενήργησαν µε αποφασιστικότητα και ψυχραιµίαν […] ετέθησαν εις καταδίωξιν [του κοµµουνιστού] επιτυγχάνοντες την σύλληψίν του» (∆ιαταγή 1951/ΥΕΑ και αναφορά 4705/22.3.1944 της Αστυνοµίας Πόλεων)

375 Μακρής-Στάικος Πέτρος, Κίτσος Μαλτέζος. Ο αγαπηµένος των θεών. Ωκεανίδα, Αθήνα 2000, σ. 245-247.

376 Μακρής-Στάικος, σ. 238 // Περιστατικά καταδόσεων επιβεβαιώνονται µε τις κατηγορίες να εξαπολύονται κυρίως κατά της συµπαγούς οµάδας των Ευέλπιδων του Πολυτεχνείου που είχαν εξελιχθεί σε µαχητική εµπροσθοφυλακή των εθνικιστών στα Πανεπιστήµια και συνδετικό κρίκο µε τον κόσµο των αντιεαµικών οργανώσεων της Αθήνας (Ε∆ΕΣ, Χ). Στις 20 Ιανουαρίου 1944 µια ΕΠΟΝίτισσα φοιτήτρια παραδόθηκε στα SS, σύµφωνα µε υπόδειξη ευέλπιδων του Πολυτεχνείου (ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, Βιβλίο πρακτικών 11 (1945), Συνεδρίαση 7ης ∆εκεµβρίου 1945 (αρ. 1324-1326), κατάθεση Ελπίδας Βακαλοπούλου). Κατά γενική οµολογία, οι σπουδαστικές εκδηλώσεις στο Πολυτεχνείο και το χώρο του Χηµείου όπου ετοιµαζόταν το συσσίτιο βρίσκονταν γενικώς υπό την καθοδήγηση του µη εαµικού φοιτητόκοσµου και η δράση του ΕΑΜ παρέµενε περιθωριακή και πάντοτε µε ένοπλες προφυλάξεις (Πεπονής Ι. Αναστάσιος, Προσωπική Μαρτυρία. Προσκήνιο, Αθήνα 2001, σ. 89-90 // Τσέκερης Φοίβος, Εδώ Πολυτεχνείο στα χρόνια της Κατοχής. Από τους αγώνες µε τη Σπουδάζουσα. Εντός, Αθήνα 2008, σ. 46-50)

377 Μεταπολεµικά αρκετοί φοιτητές παραπέµφθηκαν σε δίκη µε την κατηγορία της συνεργασίας µε την Ειδική Ασφάλεια (ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, Βιβλίο πρακτικών 11 (1945), συνεδρίαση 7ης  ∆εκεµβρίου 1945 (αρ. 1324-1326), Βιβλίο πρακτικών 11 (1946), συνεδριάσεις 7ης και  9ης  Ιουνίου 1946, Βιβλίο πρακτικών 21 (1946), συνεδρίαση 13ης  ∆εκεµβρίου 1946 (αρ. 2224-2226).

Στις 22 Φεβρουαρίου 1944 ο ΕΑΜίτης του Πολυτεχνείου Ιάσων Μολφέσης συνελήφθη από πέντε αγνώστους οι οποίοι τον οδήγησαν στα υπόγεια της Εµπορικής Σχολής για ανάκριση. Μαζί του ήταν και ο γραµµατέας της ΕΠΟΝ Πανεπιστηµίου, Έκτορας Οικονοµίδης ο οποίος παραδόθηκε στα SS και, παρά τη µεσολάβηση του γιατρού πατέρα του στον Έβερτ, κλείστηκε στο Χαϊδάρι και µετά από λίγο διάστηµα εκτελέστηκε (Ανταίος Πέτρος, Χίλια Σκοτωµένα Παιδιά της ΕΠΟΝ. Εκδόσεις ΕΠΟΝ, Αθήνα 1986, σ. 50-51). Η κατάδοσή του θεωρήθηκε, µάλλον δικαιολογηµένα, αντίποινα για το φόνο του Μαλτέζου. Εκείνες τις µέρες εθνικιστές φοιτητές, µε τη συνδροµή της Ειδικής Ασφάλειας, είχαν αποπειραθεί να δολοφονήσουν µέσα στο σπίτι του, τον ΕΠΟΝίτη Άδωνι Κύρου που φερόταν ως υπεύθυνος της «ΟΠΛΑ Σπουδάζουσας» (τέτοιο πράγµα δεν υπήρχε) και κατ’ επέκταση για τη δολοφονία του Μαλτέζου. Από τα πυρά τραυµατίστηκε σοβαρά στη σπονδυλική στήλη και, χάρη   στη µεσολάβηση του ίδιου του Ράλλη και το κύρος της οικογένειας Κύρου στον εθνικόφρονα κόσµο, απέφυγε το εκτελεστικό απόσπασµα και εγκατέλειψε τη χώρα

378 Μετά την εκτέλεση του Μαλτέζου, οι εθνικιστές φοιτητές, συσπειρωµένοι γύρω από τον ΕΣΑΣ και άλλες καθαρές αντιστασιακές οργανώσεις, αισθάνονταν απειλή και οργή για τους συναδέλφους τους της Αριστεράς, οργή που εκδηλωνόταν µε ανοιχτές αντεγκλήσεις γύρω από το ευαίσθητο θέµα της ΟΠΛΑ (Πεπονής, σ. 77)

488 Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου άγνωστης γυναίκας (449/Θ/1944)

489 Καρκάνης Νίκος, Οι ∆οσίλογοι της Κατοχής. ∆ίκες παρωδία. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, σ. 176- 177.

490 Αξιώτη Μέλπω, Άπαντα…σ. 253. Βασική γυναικεία φυσιογνωµία του ΚΚΕ, η Ηλέκτρα Αποστόλου είχε γεννηθεί στην Αθήνα το 1912. Ως µαθήτρια της Γερµανικής Σχολής, εντάχθηκε το 1925, σε ηλικία µόλις 13 ετών, στην ΟΚΝΕ και αναδείχθηκε σε µέλος της καθοδήγησης της Αθήνας. Το 1931   γίνεται µέλος του ΚΚΕ, από τις ελάχιστες γυναίκες που βρέθηκαν τόσο νωρίς στο Κόµµα. Το 1933 διηύθυνε την εφηµερίδα «Νεολαία», κεντρικό δηµοσιογραφικό όργανο της ΟΚΝΕ και στα 1935 λαµβάνει µέρος ως αντιπρόσωπος στο ∆ιεθνές Αντιφασιστικό Συνέδριο του Παρισιού και στο Συνέδριο της ∆ιεθνούς Κοµµουνιστικής Νεολαίας. Κατά τη διάρκεια της ∆ικτατορίας της 4ης Αυγούστου, συνελήφθη από την Ασφάλεια και φυλακίστηκε στις Φυλακές Αβέρωφ, στη συνέχεια εκτοπίστηκε στην Ανάφη, αφού δούλεψε για ένα χρόνο στο παράνοµο γραφείο της ΟΚΝΕ Μακεδονίας.

Το Σεπτέµβριο του 1942 δραπέτευσε από το Τµήµα Μεταγωγών της Αθήνας. Πρωτοστάτησε στην καθοδήγηση των γυναικών στους χώρους εργασίας, την ανασυγκρότηση της ΟΚΝΕ και υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος της ΕΠΟΝ. Από το 1943 ήταν µέλος της Επιτροπής Πόλης της ΚΟΑ, υπεύθυνη του νευραλγικού Γραφείου της ∆ιαφώτισης. Βλ. σχετικά Μπαρτζιώτας Βασίλης, Ηλέκτρα. Αδελφή του Κόµµατός µας –Μια ηρωική επαναστατική ζωή. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981· Αξιώτη Μέλπω, Άπαντα…, σ. 248-251· ΟΚΝΕ 1922-1943. Λενινιστικό µαχητικό σχολείο των νέων. Οδηγητής, Αθήνα 1976, σ. 63-64 // Για την περίφηµη στιχοµυθία της Ηλέκτρας µε τους ανακριτές της, βλ., Μπαρτζιώτας, Αδούλωτη Αθήνα…σ. 299 // Ριζοσπάστης, 20.8.1944.

491 Η Καθηµερινή, 9.8.1944.

492 Μπαρτζιώτας, Αδούλωτη Αθήνα…, σ. 299.

493   Αδηµοσίευτη  γραπτή  µαρτυρία  Γιάννη  Κατάκη,  χ.χ.  //  Μαγνητοφωνηµένη  συνέντευξη Γιούρα

Τσολακίδη, ΕΛΑΣ Καλλιθέας // ΓΑΚ,, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, Συνεδρίαση 22ας Νοεµβρίου 1945 (αρ. 1211, 1238, 1239), κατάθεση αστυνόµου Νικόλαου Αρχιµανδρίτη // ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, συνεδρίαση 7ης Αυγούστου 1947 (αρ. 23-26), καταθέσεις Σπύρου Σπυριδάκου, Μιχάλη Ταβουλάρη.

494 Για την παράθεση των ονοµάτων των νεκρών χρησιµοποιήθηκαν όλες τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου αξιωµατικών και ανδρών των Ταγµάτων και της Χωροφυλακής που φέρουν την ένδειξη «φόνος» ή «τραύµα κεφαλής» για το διάστηµα 27 Ιουλίου-6 Αυγούστου (Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων) διασταυρωµένες µε τα ονόµατα της ανακοίνωσης του Υπουργείου Εσωτερικών που δηµοσιεύτηκε στον κατοχικό Τύπο στις 9 Αυγούστου. Είναι αυτονόητο πως το δείγµα περιορίζεται αναγκαστικά σε στρατιωτικούς που, λόγω ιδιότητας, αντιπροσωπεύουν τους «εξακριβωµένους» θανάτους.

495 Προκήρυξη του ΕΑΜ προς το λαό της Αθήνας (28.7.1944). ΚΕΑ, τόµος πρώτος, σ. 81-82.

496 Καταγόταν από το συνοικισµό των Ιταλικών στο ∆ουργούτι. (Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Γιάννη Κυριακίδη)

497 ΓΑΚ, Αρχείο Ειδικού ∆ικαστηρίου Αθήνας, Συνεδρίαση 30ης ∆εκεµβρίου 1945.

498 ΕΛΙΑ, Αρχείο Αριστείδη Κουτσουµάρη, ∆ελτίο πληροφοριών ΚΑ’ Αστυνοµικού Τµήµατος.

499  Ήταν ο διµοιρίτης Νίκος Τζιµόπουλος και ο µαχητής Παίδων Ζερβακάκος (Κυριακίδης Γιάννης, Εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας…, σ. 431-432

500 Τσολάκος ∆. Κοσµάς, Έτσι επιζήσαµε στον Αρδηττό. Φιλιπόττης, Αθήνα 1996, σ. 328-332 // Παλαιολογόπουλος ∆., Το Παγκράτι στην Εθνική Αντίσταση 1941-1944. Μέλισσα, Αθήνα 2004, σ. 116-117.

501 Θεοτοκάς, Τετράδια Ηµερολογίου…, σ. 474.

537 Μακρής, σ. // Μουτσογιάννης, σ. 153-154 // Αρχείο Υπηρεσίας Αναζητήσεων Ερυθρού Σταυρού, IC/Liste 105, φακ. 2 «Εκτελεσθέντες ανά την Ελλάδα», (i) Καλλιθέα, Γουδί

538 Παλαιολογόπουλος ∆., Το Παγκράτι στην Εθνική Αντίσταση 1941-1944. Μέλισσα. Αθήνα 2004, σ. 139-140 // Ιωαννίδης, Φάκελος Νο 9745/Β, σ. 53-54 // Μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις Κ.Γ., Σ.Κ., Σπύρου Μπούσια. Για να συγκεντρωθούν τέσσερα αυτόµατα, χρειάστηκε να αξιοποιηθεί το πλεόνασµα των αποθηκών του ΕΛΑΣ σε Καισαριανή, Βύρωνα και ∆ουργούτι, καθήκον στο οποίο ανταποκρίθηκε η διοίκηση του ΙΙ Τάγµατος.

539 Ο Απελευθερωτής, 7.9.1944.

540 Mazower, σ. 375 // Ο Απελευθερωτής, 7.9.1944

541 Ελεύθερον Βήµα, 14.9.1944.

542 Ελεύθερον Βήµα, 14.9.1944 // Mazower, σ. 380

543 ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, Συνεδρίαση 5ης, 6ης, 7ης Μαΐου 1947 (αρ. 12-22), κατάθεση υπαστυνόµου Παντελή Σκούρα // Μπαλή Άννα, Ευτυχία Μωρίκη. Η «µάνα» της Καισαριανής. 2008,σ.

544 Παλαιολογόπουλος, σ. 140.

545 ΓΑΚ, Αρχείο Β’ Κακουργιοδικείου Πειραιώς, Συνεδρίαση 9ης ∆εκεµβρίου 1946 (αρ. 11-13), καταθέσεις Αθανασίας Μιχαλοπούλου, Παρασκευής Σέργη

546 ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, Συνεδρίαση 15ης-21η Μαΐου 1947 (αρ. 32-45), κατάθεση χήρας Ελένης Καζατζή

547 ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, Συνεδρίαση 15ης-21η Μαΐου 1947 (αρ. 32-45), κατάθεση Γαρυφαλιάς Βαλεργάκη.

550   Αρχείο  ΠΕΑΕΑ,  Αδηµοσίευτη  γραπτή  µαρτυρία  Λεωνίδα  Ηλιόπουλου  (ΕΛΑΣ  Γκύζη),  χ.χ. //

Έπεσαν για τη Ζωή…τ. 4β, σ. 165 // Ραδιοφωνικά Νέα,

551 Έπεσαν για τη Ζωή…τ. 4β, σ. 165.

552 ΓΑΚ, Αρχείο Β’ Κακουργιοδικείου Πειραιά, Συνεδρίαση 4ης Οκτωβρίου 1947 (αρ. 18-22), καταθέσεις Σπύρου Κουµπή, ∆ιαµαντή Τζιώτη // Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου Αθανασίου Κουµπή (134/ΙΕ/1944)

553 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Βαγγέλη Πουληµένου, ΕΛΑΣ Πεντέλης

554 Αρχείο Ληξιαρχείου ∆ήµου Αθηναίων, Ληξιαρχική Πράξη Θανάτου ανθυποµοίραρχου Αντώνιου Παναγιωτόπουλου (29/ΙΖ/1944)

555 Για αναλυτική περιγραφή της µάχης βλ. Σφακιανάκης Νίκος, Το Περιστέρι στην Αντίσταση 1941- 1944. Αθήνα 1993, σ. 193-200

556 Μια πηγή κάνει λόγο για 72 νεκρούς και 200 τραυµατίες (Θεοτοκάς, σ. 480)

557 Ραδιοφωνικά Νέα, φ. 39/18.9.1944

558 Μέλη του «πατριωτικού Ε∆ΕΣ» τον είχαν καταγγείλει ήδη από τις παραµονές της διάσπασης, πως διένειµε στα µέλη της οργάνωσης ταυτότητες της Ειδικής Ασφάλειας µε σκοπό τη δηµιουργία πυρήνα Τάγµατος Ασφαλείας (∆έπου Ελευθερίου, «Η διάσπασις αρχίζει εις τον Ε∆ΕΣ Αθηνών» ΙΑΕΑ, τχ. 31- 32/Μάρτιος-Απρίλιος 1961) ενώ είχε εξ αρχής τη δυνατότητα να απαλλάσσει κρατουµένους της Ασφάλειας κατά βούληση (Μαγνητοφωνηµένη Συνέντευξη Ιάκωβου Βαγιάκη, Εθνικό Κοµιτάτο Πειραιά). Το φθινόπωρο του 1943, σε µια ενωτική προσπάθεια σύµπηξης µετώπου όλων των µη εαµικών οργανώσεων του Πειραιά απέναντι στο ΕΑΜ, µια οµάδα της Εθνικής ∆ράσης απευθύνθηκε στο Βαρδινογιάννη ο οποίος, λόγω της θέσης και της πολεµικής του ρητορικής λειτουργούσε  ως σηµείο αναφοράς. Εκείνος αρνήθηκε και δείχνοντας χαρακτηριστικά τα δύο περίστροφα που είχε στη ζώνη του, είπε στους νεαρούς επισκέπτες του: «Τα βλέπετε αυτά; Έχουν δέκα σφαίρες. Οι 9 είναι για τους κοµµουνιστές και η µία για το βασιλιά…» (Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Παντελή Καλογιάννη, Εθνική ∆ράση Πειραιά)

559 Κατηγορώ, 20.9.1944

560 Βλ, την µπροσούρα: 17 Αυγούστου 1944 (ο µπλόκος). Έκδοση «Η Κοκκινιά µας», Αύγουστος 1945

561 Μαγνητοφωνηµένες συνεντεύξεις Θ.Ξ. (ΟΠΛΑ Κοκκινιάς), Παντελή Καλογιάννη (Εθνική ∆ράση Πειραιά), Ιάκωβου Βαγιάκη (Εθνικό Κοµιτάτο Πειραιά)

562 Μπενάς Τάκης, Της Κατοχής. Μνήµες µικρές σαν χρέος. Θεµέλιο, Αθήνα 1990, σ. 92.

563 Μπενάς Τάκης, Της Κατοχής…, σ. 91-94

564 Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Θ.Ξ.

565 Μπενάς, σ. 94 // Σύµφωνα µε τον καπετάνιο του 6ου Συντάγµατος ΕΛΑΣ Πειραιά, το πραγµατικό του όνοµα ήταν Μπρούνο Κέλλερ και ήταν υπαξιωµατικός του ναυτικού (Κεπέσης, σ.)

566  Πισσάς // Μαγνητοφωνηµένη συνέντευξη Θ.Ξ.: «Γυάλιζε τα παπούτσια του Βαρδινογιάννη και µάζευε πληροφορίες […] Τελικά τον βρήκαµε στο γεφυράκι της Πειραιώς από κάτω, στον Κεραµεικό. Σπασµένα χέρια, σπασµένα πόδια…Παλικάρι. Ένα ψηλό παιδί. Αρτίν τον ξέραµε…»

567 Το βράδυ της 30ης Σεπτεµβρίου, ο 52χρονος κτηµατίας Βασίλειος Χαρίκος και ο γιος του Ευθύµιος απήχθησαν  από  οµάδα  της  ΟΠΛΑ  και  οδηγήθηκαν  για  εκτέλεση  στη  Μάντρα  του  εργοστασίου Καρέλλα ως συνεργάτες του Βαρδινογιάννη στο λόφο του Προφήτη Ηλία. Ο πατέρας σώθηκε ως εκ θαύµατος από τα πυρά. [ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, συνεδρίαση 3ης Ιουνίου 1947 (αρ. 6-11). Βλ. επίσης ΓΑΚ, Αρχείο Α’ Κακουργιοδικείου Αθηνών, συνεδριάσεις 25ης Ιουνίου (69-74), 20ης Αυγούστου 1947 (αρ. 57-60) για τις εκτελέσεις Ηρακλή Τσαταλού, Παναγιώτη και  Ιωάννη Ρειζάκη και Κωνσταντίνου Καραγιώργη.

Αποσπάσματα  απο την διπλωματική εργασία “Το Τιμωρό Χέρι του Λαού» Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόµενη Αθήνα (1942-1944)”, Ιάσων Χανδρινός, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αθήνα 2009.

1 σχόλιο

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *