Antonio Gramsci: Ο δικός μας Μάρξ

Ο δικός μας Μαρξ

 

του Αντόνιο Γκράμσι*

 

 

Είμαστε μαρξιστές; Υπάρχουν μαρξιστές; Ανοησία, εσύ μόνο είσαι αθάνατη. Το ζήτημα θα ξαναπιαστεί πιθανά στις επόμενες λίγες μέρες, την περίοδο των εκατό χρόνων από τη γέννηση του Μαρξ, και θα κάνει να ξεχυθούν ποτάμια από μελάνι και ηλιθιότητα. Τα ασυνάρτητα μουρμουρητά και η στιλιστική προσποίηση είναι η άφθαρτη κληρονομιά του ανθρώπου.

Ο Μαρξ δεν έγραψε ένα συμπαθητικό μικρό δόγμα, δεν είναι ένας Μεσσίας που κατέλειπε μια σειρά παραβολών φορτωμένων με κατηγορικές προσταγές, με απόλυτες, αναμφισβήτητες νόρμες πάνω από τις κατηγορίες του χρόνου και του χώρου. Η μόνη κατηγορική προσταγή, η μόνη νόρμα: «Εργάτες όλου του κόσμου, ενωθείτε!» Το καθήκον της οργάνωσης, η διάδοση του καθήκοντος της οργάνωσης και της συνένωσης, θα έπρεπε συνεπώς να είναι αυτό που διακρίνει τους μαρξιστές από τους μη μαρξιστές. Πολύ λίγο και πάρα πολύ: ποιος σε αυτή την περίπτωση δεν θα ήταν μαρξιστής; 

Και όμως, έτσι έχει το πράγμα. Ο καθένας είναι λίγο μαρξιστής, χωρίς να έχει επίγνωση αυτού. Ο Μαρξ ήταν μεγάλος, η πράξη του ήταν γόνιμη, όχι επειδή επινόησε από το τίποτα, όχι επειδή εξήγαγε ένα πρωτότυπο όραμα της ιστορίας από τη φαντασία του, αλλά επειδή σε αυτόν το αποσπασματικό, το ανολοκλήρωτο, το ανώριμο έγινε ωριμότητα, σύστημα, επίγνωση. Η προσωπική του επίγνωση μπορεί να γίνει κτήμα του καθενός, έχει ήδη γίνει κτήμα πολλών ανθρώπων: επειδή ο Μαρξ δεν είναι μόνο ένας λόγιος, είναι ένας άνθρωπος της πράξης· είναι μεγάλος και γόνιμος στην πράξη όπως και στη σκέψη, τα βιβλία του έχουν μετασχηματίσει τον κόσμο ακριβώς όπως έχουν μετασχηματίσει τη σκέψη.

 Ο Μαρξ υποδηλώνει την είσοδο της διάνοιας στην ιστορία της ανθρωπότητας, το βασίλειο της επίγνωσης.

Το έργο του εμπίπτει ακριβώς στην ίδια περίοδο με τη μεγάλη μάχη ανάμεσα στον Τόμας Καρλάιλ¹ και τον Χέρμπερτ Σπένσερ² για το ρόλο του ανθρώπου στην ιστορία.

Ο Μαρξ εμφυτεύει τον εαυτό του ξεκάθαρα στην ιστορία με το σταθερό παράστημα ενός γίγαντα. Δεν είναι ούτε ένας μυστικός ούτε ένας θετικιστής μεταφυσικός. Είναι ένας ιστορικός, είναι ένας ερμηνευτής των ντοκουμέντων του παρελθόντος, όλων των ντοκουμέντων, όχι μόνο ενός μέρους τους.

Αυτό ήταν το εσωτερικό ελάττωμα των ιστοριών, της έρευνας στα ανθρώπινα γεγονότα: ότι είχαν εξετάσει και λάβει υπόψη μόνο ένα μέρος των ντοκουμέντων. Και αυτό το μέρος επιλεγόταν όχι από την ιστορική θέληση, αλλά από τη μεροληπτική προκατάληψη, ακόμη και αν ήταν ασύνειδη και καλόπιστη. Αυτό στο οποίο στόχευε αυτή η έρευνα δεν ήταν η αλήθεια, η ακρίβεια, η ακέραια αναδημιουργία της ζωής του παρελθόντος, αλλά ο τονισμός μιας ιδιαίτερης δραστηριότητας, η κατάδειξη μιας εκ των προτέρων υπόθεσης. Η ιστορία ήταν ένα πεδίο αποκλειστικά των ιδεών. Ο άνθρωπος θεωρούνταν ως πνεύμα, ως καθαρή συνείδηση.

Δυο λαθεμένες συνέπειες έπονταν από αυτή την αντίληψη: οι ιδέες που αναδεικνύονταν ήταν συχνά μόνο αυθαίρετες, πλασματικές. Τα γεγονότα στα οποία αποδιδόταν σημασία ήταν ανεκδοτολογικά, όχι ιστορία. Αν γραφόταν ιστορία, με την πραγματική έννοια της λέξης, οφειλόταν κυρίως στη λαμπρή ενόραση ξεχωριστών ατόμων, όχι σε μια συστηματική και συνειδητή επιστημονική δραστηριότητα.

Με τον Μαρξ, η ιστορία συνεχίζει να είναι το πεδίο των ιδεών, του πνεύματος, της συνειδητής δραστηριότητας μεμονωμένων ή συνενωμένων ατόμων. Αλλά οι ιδέες, το πνεύμα, αποκτούν ουσία, χάνουν την αυθαιρεσία τους, δεν είναι πλέον πλασματικές θρησκευτικές ή κοινωνιολογικές αφαιρέσεις. Η ουσία τους είναι στην οικονομία, στην πρακτική δραστηριότητα, στα συστήματα και στις σχέσεις της παραγωγής και της ανταλλαγής. Η ιστορία ως εκείνο που συμβαίνει είναι καθαρά πρακτική (οικονομική και ηθική) δραστηριότητα. Μια ιδέα γίνεται πραγματική όχι επειδή βρίσκεται σε λογική αντιστοιχία με την καθαρή αλήθεια, την καθαρή ανθρωπότητα (η οποία υπάρχει μόνο σαν ένα σχέδιο, ως ένας γενικός ηθικός στόχος της ανθρωπότητας), αλλά επειδή βρίσκει στην οικονομική πραγματικότητα την αιτιολόγησή της, το εργαλείο με το οποίο μπορεί να εκπληρωθεί.

Για να γνωρίζει κανείς με ακρίβεια ποιοι είναι οι ιστορικοί σκοποί μιας χώρας, μιας κοινωνίας, μιας κοινωνικής ομάδας, πρέπει πρώτ’ απ’ όλα να γνωρίζει ποια συστήματα και σχέσεις παραγωγής υπάρχουν σε αυτή τη χώρα, σε αυτή την κοινωνία. Χωρίς αυτή τη γνώση θα είναι κανείς ικανός να γράψει μερικές μονογραφίες, διατριβές που είναι χρήσιμες για την ιστορία της κουλτούρας, θα επιλέγει κανείς δευτερεύουσες αντανακλάσεις, μακρινές συνέπειες, αλλά δεν θα κάνει ιστορία, η πρακτική δραστηριότητα δεν θα αποκαλύπτεται σε όλο τον στέρεα συμπαγή χαρακτήρα της.

Τα είδωλα γκρεμίζονται από το βωμό τους, οι θεότητες βλέπουν τα σύννεφα του αρωματισμένου θυμιατού να διαλύονται. Ο άνθρωπος αποκτά επίγνωση της αντικειμενικής πραγματικότητας, κυριαρχεί το μυστικό που βρίσκεται πίσω από το πραγματικό ξετύλιγμα των γεγονότων. Ο άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του, γνωρίζει πόση αξία μπορεί να έχει η ατομική θέλησή του, και πώς μπορεί να την κάνει πιο ισχυρή, με το ότι, υπακούοντας, πειθαρχώντας τον εαυτό του στην αναγκαιότητα, τελικά κυριαρχεί την ίδια την αναγκαιότητα, συνταυτίζοντάς τη με τους δικούς του σκοπούς. Ποιος γνωρίζει τον εαυτό του; Όχι ο άνθρωπος γενικά, αλλά εκείνος που αποδέχεται το ζυγό της αναγκαιότητας. Η έρευνα για την ουσία της ιστορίας, την εξακρίβωση της ουσίας στο σύστημα και τις σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής, οδηγεί κάποιον να ανακαλύψει πώς η κοινωνία είναι χωρισμένη σε δυο τάξεις.

Η τάξη η οποία κατέχει τα εργαλεία παραγωγής ήδη αναγκαία γνωρίζει τον εαυτό της, έχει μια συνείδηση, αν και συγχυσμένη και αποσπασματική, της ισχύος και της αποστολής της. Έχει ατομικούς σκοπούς και τους επιτυγχάνει μέσα από την ικανότητά της να οργανώνεται, ψυχρά, αντικειμενικά, χωρίς να ανησυχεί αν ο δρόμος της είναι στρωμένος με σώματα που σέρνονται από την πείνα ή πτώματα στα πεδία των μαχών.

Η οργάνωση της πραγματικής ιστορικής αιτιότητας αποκτά την αξία μιας αποκάλυψης για την άλλη τάξη, γίνεται μια αρχή τακτοποίησης για το τεράστιο κοπάδι χωρίς βοσκό. Το κοπάδι αποκτά επίγνωση του εαυτού του, του καθήκοντος που πρέπει τώρα να εκπληρώσει για να επιβεβαιώσει τον εαυτό του ως τάξη, συνειδητοποιεί ότι οι ατομικοί σκοποί του θα παραμείνουν καθαρά αυθαίρετοι, σκέτες λέξεις, άδειες και φουσκωμένες επιθυμίες, ώσπου να διαθέτει τα εργαλεία, ώσπου αυτές οι επιθυμίες να γίνουν βούληση.

Βολονταρισμός³; Η λέξη δεν έχει σημασία, ή χρησιμοποιείται με τη σημασία μιας αυθαίρετης βούλησης. Η βούληση, με μια μαρξιστική έννοια, σημαίνει την επίγνωση των σκοπών, που με τη σειρά της σημαίνει ακριβή γνώση της ισχύος κάποιου και των μέσων για να την εκφράσει σε πράξη. Συνεπώς σημαίνει, κατά πρώτο λόγο, η τάξη να γίνει διακριτή και εξατομικευμένη, στέρεα οργανωμένη και πειθαρχημένη στους δικούς της ειδικούς σκοπούς, χωρίς να ταλαντεύεται ή να αποσπάται. Σημαίνει μια παρόρμηση που δρα σε ευθεία γραμμή προς το μέγιστο προορισμό, χωρίς εκδρομές στα παρακείμενα πράσινα λιβάδια για να πιούμε ένα ποτήρι εγκάρδιας αδελφοσύνης, μαλακωμένοι από την πρασινάδα και από τρυφερές διακηρύξεις σεβασμού και αγάπης.

Αλλά η φράση «με μια μαρξιστική έννοια» είναι χωρίς νόημα· μπορεί να δώσει λαβή σε αμφιλογίες και ανόητους κατακλυσμούς από λέξεις. Μαρξιστής, με μια μαρξιστική έννοια… οι όροι έχουν φθαρεί σαν νομίσματα που έχουν περάσει από πάρα πολλά χέρια.

Ο Καρλ Μαρξ είναι για μας ένας δάσκαλος της πνευματικής και ηθικής ζωής, όχι ένας βοσκός που κραδαίνει μια γκλίτσα. Είναι ο ανατροπέας της διανοητικής νωθρότητας, ο αφυπνιστής των καλών δυναμικοτήτων που λαγοκοιμούνται και που πρέπει να ξυπνήσουν για τον καλό αγώνα. Είναι ένα παράδειγμα έντονου και ανυποχώρητου έργου για να αποκτηθεί μια ξεκάθαρη εντιμότητα ιδεών, η στέρεη κουλτούρα που είναι αναγκαία για να μη μιλάμε στον αέρα, για αφαιρέσεις. Είναι ένας μονολιθικός συνασπισμός της γνωρίζουσας και σκεπτόμενης ανθρωπότητας, που δεν κοιτάζει στη γλώσσα του για να μιλήσει, που δεν βάζει το χέρι στην καρδιά του για να αισθανθεί, αλλά που οικοδομεί στέρεους συλλογισμούς οι οποίοι περικυκλώνουν την πραγματικότητα στην ουσία της και την κυριαρχούν, οι οποίοι εισδύουν στα μυαλά των ανθρώπων, οι οποίοι γκρεμίζουν τις απολιθώσεις της προκατάληψης και των παγιωμένων ιδεών και ενδυναμώνουν τον ηθικό χαρακτήρα.

Ο Καρλ Μαρξ δεν είναι για μας η παιδική κλάψα στην κούνια ή ο γενειοφόρος άνδρας που τρομάζει τους παπάδες. Δεν είναι κανένα από τα ανεκδοτολογικά επεισόδια της βιογραφίας του, καμιά λαμπρή ή άκομψη χειρονομία της εξωτερικής ανθρώπινης ζωικότητάς του. Είναι ένας ευρύς και γαλήνιος σκεπτόμενος εγκέφαλος, είναι μια ατομική στιγμή στην εναγώνια έρευνα που διεξάγει η ανθρωπότητα επί αιώνες για να αποκτήσει συνείδηση του είναι και του γίγνεσθαί της, για να συλλάβει το μυστηριώδη ρυθμό της ιστορίας και να διαλύσει το μυστήριο, για να είναι πιο ισχυρή στη σκέψη της και να δρα καλύτερα. Είναι ένα αναγκαίο και οργανικό μέρος του πνεύματός μας, που δεν θα ήταν αυτό που είναι αν εκείνος δεν είχε ζήσει, αν δεν είχε στοχαστεί, αν δεν είχε στείλει λάμψεις φωτός που εκτοξεύθηκαν από τη σύγκρουση με τα πάθη και τις ιδέες του, τα μαρτύρια και τα ιδανικά του.

Δοξάζοντας τον Μαρξ στην εκατοστή επέτειο της γέννησής του, το διεθνές προλεταριάτο δοξάζει τον εαυτό του, τη συνειδητή δύναμή του, το δυναμισμό της αποφασιστικότητάς του για κατάκτηση που υπονομεύει την κυριαρχία του προνομίου και προετοιμάζει για τον τελικό αγώνα που θα στεφανώσει όλες τις προσπάθειες και όλες τις θυσίες του.

 

 

 

Σημειώσεις

 

 

 

1.Ο Τόμας Καρλάιλ (1795-1881) ήταν σκωτσέζος φιλόσοφος, σατιρικός συγγραφέας, ιστορικός και δοκιμιογράφος. Ασκούσε κριτική στα δεινά της καπιταλιστικής ανάπτυξης, αλλά, ουσιαστικά, από τη σκοπιά του παρελθόντος, εξιδανικεύοντας τους ήρωες. Μετά το 1850 επιτέθηκε στη δημοκρατία και υπεράσπισε τη δουλεία στις ΗΠΑ.

2.Ο Χέρμπερτ Σπένσερ (1820-1903) ήταν Άγγλος φιλόσοφος, βιολόγος, ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος και φιλελεύθερος πολιτικός. Ανέπτυξε μια διδασκαλία για την εξέλιξη σε όλα τα πεδία, που ήταν όμως μηχανιστική. Μετέφερε μηχανικά στην κοινωνία ως εξηγητική αρχή τη δαρβινική ιδέα της επιβίωσης του ικανότερου. Η διδασκαλία του συνδύαζε θεολογικές και θετικιστικές ιδέες.

3.Βολονταρισμός: φιλοσοφική θεώρηση που δίνει έμφαση στο στοιχείο της βούλησης, σε αντιπαράθεση με τη φυσική αιτιότητα.

 

 

* Το παρόν άρθρο του Γκράμσι δημοσιεύθηκε στην Ιλ Γκρίντο ντελ Πόπολο στις 4 Μάη 1918.

 

 

Πηγή: http://kardelen.gr/?p=10204

 

 

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *