Max Horkheimer: Το Αυταρχικό Κράτος

 

 

Το Αυταρχικό Κράτος (αποσπάσματα)

 

 

 

“Όσο περισσότερες παραγωγικές δυνάμεις διαχειρίζεται το κράτος σαν δική του ιδιοκτησία, τόσο περισσότερο γίνεται ένας συλλογικός καπιταλιστής, τόσο περισσότερους πολίτες του κράτους εκμεταλλεύεται. Οι εργάτες παραμένουν μισθωτοί εργάτες, προλετάριοι. Η σχέση με το κεφάλαιο δεν καταργείται αλλά γίνεται ακόμα οξύτερη. Στην μετάβαση από τον μονοπωλιακό στον κρατικό καπιταλισμό, το τελευταίο στάδιο που προσφέρει η αστική κοινωνία είναι η «οικειοποίηση των μεγάλων παραγωγικών και εμπορικών οργανισμών, πρώτα από τις μετοχικές εταιρείες, αργότερα από τα τραστ και ύστερα από το κράτος» (κομμάτι από Μαρκούζε). Ο κρατικός καπιταλισμός είναι το σημερινό αυταρχικό κράτος. “

” Σήμερα οι μεγάλοι βιομήχανοι καταγγέλλουν τον φιλελευθερισμό μόνον όταν η κρατική διοίκηση παραμένει υπερβολικά φιλελεύθερη, χωρίς να είναι τελείως υπό τον έλεγχό τους. “

” Η έκκληση να συνενωθούν (οι εργάτες) σε εργατικά σωματεία και κόμματα εκτελέστηκε κατά γράμμα, όμως αυτές οι οργανώσεις δεν εκπλήρωσαν και τόσο τα φυσιολογικά καθήκοντα του ενωμένου προλεταριάτου, δηλαδή την αντίσταση στην ταξική κοινωνία γενικά, όσο την υποταγή στις φυσιολογικές συνθήκες της ίδιας του της ανάπτυξης σε μαζικές οργανώσεις. Ενσωματώθηκαν κι αυτές μέσα στους μετασχηματισμούς της οικονομίας. Κάτω από το φιλελευθερισμό είχαν αφοσιωθεί στο σκοπό της βελτίωσης του πεπρωμένου τους.

Λόγω της αξιοπιστίας τους, η επιρροή ορισμένων πιο εξασφαλισμένων στρωμάτων των εργατών απόκτησε μεγαλύτερη βαρύτητα. Το κόμμα ασκούσε πιέσεις για κοινωνική νομοθεσία: η ζωή των εργατών κάτω από τον καπιταλισμό έπρεπε να ανακουφιστεί. Το συνδικάτο αγωνιζόταν να εξασφαλίσει προνόμια για τους ειδικευμένους εργάτες. Σαν ιδεολογική δικαιολόγηση εμφανίστηκαν φράσεις που μιλούσαν για την δημοκρατία στο εργοστάσιο και την εξελικτική πορεία προς τον σοσιαλισμό. Η εργασία σαν επάγγελμα: απ΄ την κριτική της εργασίας σαν σκλαβιάς, που αποτελούσε και την μόνη οπτική του παρελθόντος, δεν απόμεινε σχεδόν ούτε λέξη. Η εργασία από έμβλημα αξίας των αστών μεταμορφώθηκε σε πόθο των απόκληρων.

Οι μεγάλες οργανώσεις διέδιδαν μια ιδέα κοινωνικοποίησης που μόλις και μετά βίας μπορούσε να διακριθεί απ΄ την κρατικοποίηση, την εθνικοποίηση ή την κοινωνικοποίηση στον κρατικό καπιταλισμό. Το επαναστατικό όραμα της απελευθέρωσης συνέχιζε να ζει μόνο στις συκοφαντίες των αντεπαναστατών. Όταν η φαντασία αποσπάστηκε ολοκληρωτικά από κάθε πραγματική βάση, ο υφιστάμενος κρατικός μηχανισμός αντικαταστάθηκε από το κόμμα και την γραφειοκρατία των εργατικών συνδικάτων, η αρχή του κέρδους από το ετήσιο πλάνο των δημοσίων υπαλλήλων. Ακόμα και η ουτοπία δομήθηκε σύμφωνα με την ντιρεκτίβα. Οι άνθρωποι θεωρήθηκαν αντικείμενα, και όπου ήταν αναγκαίο αντικείμενα που ανήκαν στους ίδιους τους εαυτούς τους. “

” Ο ηγέτης και η κλίκα του γίνονται τόσο ανεξάρτητοι μέσα στην οργάνωση της εργατικής τάξης όσο ανεξάρτητο είναι και το συμβούλιο των διευθυντών από τους μετόχους σε ένα βιομηχανικό μονοπώλιο. “

” Ο,τιδήποτε επιδιώκει να αναπτυχθεί κάτω από οποιαδήποτε εξουσία διατρέχει τον κίνδυνο να την αναπαράγει.”

” Στις δημοκρατίες της Δύσης οι ηγέτες των μεγάλων οργανώσεων της εργατικής τάξης έχουν με τα μέλη τους την ίδια σχέση που έχουν και τα εκτελεστικά όργανα του τέλειου κρατισμού με την κοινωνία σαν σύνολο: κρατούν τις μάζες, τις οποίες φροντίζουν, υπό αυστηρή πειθαρχία, τις διατηρούν σε ερμητική απομόνωση από μη ελεγχόμενα στοιχεία και ανέχονται τον αυθορμητισμό μόνο σαν αποτέλεσμα της δικής τους εξουσίας. “

” Η ενσωμάτωση είναι το τίμημα που πρέπει να πληρώσουν τα άτομα και οι ομάδες προκειμένου να αναπτυχθούν κάτω από τον καπιταλισμό.”

” Στην Ευρώπη, η ελευθερία του συνέρχεσθαι είναι μια απ΄ τις ουσιαστικές παραχωρήσεις της τάξης προς το άτομο, στο βαθμό που τα άτομα που αποτελούν την τάξη δεν είναι απολύτως ταυτόσημα με το κράτος, έτσι ώστε να μην είναι αναγκαίο να υπάρξει φόβος σφετερισμού του κράτους. Από την αρχή ακόμη, όπως είναι πολύ γνωστό, ο σεβασμός προς το άτομο, το απαραβίαστο της κατοικίας και η μη κακοποίηση των ατόμων που συλλαμβάνονται, όπως και άλλα δικαιώματα ποδοπατήθηκαν αμέσως μόλις έπαψαν να αφορούν την αστική τάξη. Η ιστορία των στάσεων στις φυλακές σαν πολιτικών εξεγέρσεων και ιδιαίτερα η ιστορία των αποικιών, είναι ενδεικτικές της ανθρωπιάς της αστικής τάξης. “

” Η τάση για ένα αυταρχικό κράτος ήταν από παλιά εμφανής στα ριζοσπαστικά κόμματα της αστικής παράταξης. Η Γαλλική Επανάσταση αποτελεί μια συμπυκνωμένη εκδοχή της μετέπειτα ιστορίας. Ο Ροβεσπιέρος συγκέντρωσε την εξουσία στην Επιτροπή της Δημόσιας Ασφάλειας και υποβίβασε το Κοινοβούλιο σε όργανο επικύρωσης των νόμων. Ενοποίησε τη λειτουργία της διοίκησης και του ελέγχου στην ηγεσία του Γιακωβίνικου κόμματος. Το κράτος ρύθμιζε την οικονομία. “

” Ο τέλειος κρατισμός, ή κρατικός σοσιαλισμός είναι η πιο συνεπής μορφή αυταρχικού κράτους, που έχει απελευθερωθεί από κάθε εξάρτηση από το ιδιωτικό κεφάλαιο. Αυξάνει την παραγωγή με έναν τέτοιο ρυθμό που εμφανίστηκε μόνο κατά τη μετάβαση από την περίοδο του μερκαντιλισμού στην εποχή του φιλελευθερισμού. Στον κρατικό σοσιαλισμό η αυστηρή πειθαρχία του εργοστασίου εξαπλώνεται σε ολόκληρη την κοινωνία. “

” Η πλατιά διαδομένη θέση στην οικονομία της αγοράς, που υποστήριζε ότι η αναρχία της κοινωνίας συνδέεται με τη χαλαρή βιομηχανική πειθαρχία, σήμερα έχει καταλήξει να σημαίνει ότι ο έλεγχος πάνω στη φύση, η πάλη για την κατάκτηση της παγκόσμιας αγοράς κι η φασιστική πειθαρχία που πρέπει να επιβληθεί στο λαό είναι όροι αλληλένδετοι μεταξύ τους. “

” Η διαλεκτική της τέχνης της αυταρχικής διακυβέρνησης έχει σαν άξονα την ιδέα ότι οι διαφορές ανάμεσα στις διάφορες τάξεις, την ειδικευμένη εργασία και την ανειδίκευτη, ή ανάμεσα στις φυλές, πρέπει να διευρύνονται συστηματικά με τη βοήθεια όλων των μέσων μαζικής επικοινωνίας- εφημερίδες, ραδιόφωνο, κινηματογράφος- για να απομονώνονται τα άτομα μεταξύ τους. Πρέπει να ακούνε τον καθένα, από τον Φύρερ μέχρι το ντόπιο αφεντικό, αλλά ποτέ ο ένας τον άλλο. Πρέπει να πληροφορούνται για ο,τιδήποτε, από την ειρηνευτική πολιτική του έθνους μέχρι τη χρήση της λάμπας ασφαλείας, αλλά δεν πρέπει να πληροφορούν τους εαυτούς τους. Πρέπει να ανακατεύονται σε όλα, αλλά όχι στην ηγεσία. Η ανθρωπότητα είναι πλήρως εκπαιδευμένη κι ακρωτηριασμένη. Αν μια χώρα, λογουχάρη οι Ενωμένες Πολιτείες ή μια ήπειρος όπως η Ευρώπη, είναι αρκετά μεγάλη και ισχυρή, ο μηχανισμός καταστολής που χρησιμοποιείται ενάντια στον εσωτερικό εχθρό βρίσκει σαν πρόσχημα την απειλή του εξωτερικού εχθρού. Ενώ η πείνα κι ο κίνδυνος του πολέμου είναι αναγκαία, ανεξέλεγκτα κι αναπόφευκτα αποτελέσματα της οικονομίας της αγοράς, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εποικοδομητικά από το αυταρχικό κράτος. “

” Η δράση πολιτικών ομάδων και μεμονωμένων ατόμων θα μπορούσε να συμβάλλει αποφασιστικά προς την κατεύθυνση της ελευθερίας. Το αυταρχικό κράτος φοβάται τα αντίπαλα μαζικά κόμματα μόνο σαν ανταγωνιστές. Δεν αμφισβητούν την αρχή του αυταρχικού κράτους αυτή καθ΄αυτή. Στην πραγματικότητα ο εχθρός βρίσκεται παντού και πουθενά. “

” Εάν κάποτε οι άνθρωποι αρνηθούν ν΄ ακολουθήσουν τον αρχηγό, τότε θα πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους. Η συχνά αναφερόμενη πολιτική ανωριμότητα των μαζών πίσω από την οποία αρέσκονται να κρύβονται τα γραφειοκρατικά κόμματα, δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτε άλλο απ΄ το σκεπτικισμό απέναντι στην ηγεσία. Οι εργάτες έχουν μάθει ότι δεν έχουν να περιμένουν τίποτα από εκείνους που τους ξεσηκώνουν από καιρού εις καιρό, μονάχα για να τους ξαναστείλουν πίσω στα σπίτια τους, και να ξαναβρεθούν πάλι στην ίδια κατάσταση- ακόμα και μετά από μια νίκη. “

” Τα εκατομμύρια άτομα της βάσης μαθαίνουν μέσω της εμπειρίας τους από την παιδική τους ηλικία, ότι οι διάφορες φάσεις του καπιταλισμού ανήκουν σε ένα και το αυτό σύστημα. Είτε είναι αυταρχική είτε φιλελεύθερη, η κοινωνία για αυτούς σημαίνει πείνα, αστυνομικό έλεγχο και στρατολογία. “

” Οι μορφές της νέας κοινωνίας ανακαλύπτονται κατ΄ αρχήν μέσα στη διαδικασία του κοινωνικού μετασχηματισμού. Η θεωρητική σύλληψη που, ακολουθώντας τους πρώτους ιχνηλάτες της, θα δείξει στη νέα κοινωνία το δρόμο της- το σύστημα των εργατικών συμβουλίων- αναδύθηκε μέσα απ΄ την πράξη. Οι ρίζες του συμβουλιακού συστήματος ανατρέχουν στο 1871, το 1905 και σε άλλα γεγονότα. Ο επαναστατικός μετασχηματισμός έχει μια παράδοση που πρέπει να συνεχιστεί. “

” Οι σημερινές συζητήσεις περί ακαταλλήλων συνθηκών αποτελούν κάλυψη της ανοχής απέναντι στην καταπίεση. Για τον επαναστάτη οι συνθήκες είναι πάντοτε ώριμες. Αυτό που εκ των υστέρων εμφανίζεται σαν προκαταρτικό στάδιο ή σαν πρόωρη κατάσταση ήταν κάποτε για έναν επαναστάτη μια τελευταία ευκαιρία για αλλαγή. Ο επαναστάτης είναι πάντοτε με το μέρος των απελπισμένων που είναι έτοιμοι κάθε στιγμή, όχι μ΄ εκείνους που έχουν όλο τον καιρό μπροστά τους. “

” Η θεωρία της ανάπτυξης των μέσων παραγωγής, της διαδοχής διαφόρων τρόπων παραγωγής και του ρόλου του προλεταριάτου δεν είναι ούτε ιστορικός πίνακας για να τον ατενίζει κανείς ούτε επιστημονική φόρμουλα για τον υπολογισμό μελλοντικών γεγονότων. Διαμορφώνει μια επαρκή συνείδηση για μια συγκεκριμένη φάση της πάλης και σαν τέτοια μπορεί να επανεκτιμηθεί σε μεταγενέστερες διαμάχες. Αν η αλήθεια εκλαμβάνεται σαν ιδιοκτησία, μετατρέπεται στο αντίθετό της και επομένως υπόκειται σε ένα σχετικισμό που αντλεί τα κριτικά του στοιχεία από το ίδιο ιδανικό της βεβαιότητας όπως και η απόλυτη φιλοσοφία. Η κριτική θεωρία είναι διαφορετικού είδους. Απορρίπτει εκείνο το είδος της γνώσης που μπορεί κανείς να συσσωρεύσει. Αντιμετωπίζει την ιστορία με εκείνη τη δυνατότητα που διαφαίνεται πάντοτε συγκεκριμένα μέσα της. Η ωριμότητα μιας ιστορικής κατάστασης είναι θέμα «προς απόδειξη κι αποδειχθέν. “

” Η αγανάκτηση που γεννάει η σκέψη ότι ακόμα και η περιορισμένη ελευθερία του 19ου αιώνα εκμηδενίζεται μακροπρόθεσμα απ΄ τον κρατικό καπιταλισμό, διαμέσου της «κοινωνικοποίησης της φτώχειας», πηγάζει απ΄ τη γνώση ότι τώρα πια δεν υπάρχει κανένας φραγμός για έναν κοινωνικοποιημένο πλούτο. “

” Η πίστη ότι κάποιος ενεργεί στο όνομα κάποιου ανώτερου απ΄ τον εαυτό του αποδείχθηκε χρεοκοπία. Δεν ήταν λίγοι οι Μαρξιστές που την ασπάστηκαν. Χωρίς την αίσθηση ότι είναι μέλη ενός μεγάλου κόμματος, ή ότι έχουν με το μέρος τους ένα τιμημένο ηγέτη, την παγκόσμια ιστορία ή τουλάχιστον κάποια αλάνθαστη θεωρία, ο σοσιαλισμός τους δεν μπορεί να λειτουργήσει. “

” Δεν υπάρχουν μόνο επαγγελματίες αλλά επίσης και εξέχοντες επαναστάτες. Τα μαζικά μέσα ενημέρωσης αφομοιώνουν την επανάσταση με το να καταχωρούν τους ηγέτες της στις λίστες διασημοτήτων. Το απομονωμένο άτομο που δεν προβάλλεται ή δεν προστατεύεται από κάποια εξουσία δεν μπορεί να αποβλέπει στη φήμη.”

” Ο πολιτικός του μαζικού κόμματος που επιπλέει ακόμα, αντί για πομπώδη ρητορική, επιδίδεται σήμερα σε συζητήσεις για τις στατιστικές, την εθνική οικονομία και τις «εσωτερικές ίντριγκες». Ο τρόπος ομιλίας του έχει γίνει πεζός μολονότι είναι καλά πληροφορημένος. Διατηρεί μια φαινομενική επαφή με τους εργάτες και εκφράζεται με συγκεντρωτικά νούμερα και συνθετικά υλικά. “

” Το ερώτημα του τι θα έπρεπε να κάνει «κάποιος» την εξουσία από τη στιγμή που την έχει, το ίδιο ερώτημα που ήταν τόσο σημαντικό για τους γραφειοκράτες του μαζικού κόμματος, χάνει τη σημασία του στην πάλη εναντίον τους. Το ερώτημα προϋποθέτει την συνεχιζόμενη ύπαρξη αυτού που θα έπρεπε να εξαφανιστεί: η εξουσία να διαχειρίζεται την εργασία των άλλων. “

” Ο σύγχρονος στοχασμός στην υπηρεσία μιας μεταμορφωμένης κοινωνίας δεν θα έπρεπε να παραβλέψει το γεγονός ότι σε μια αταξική δημοκρατία τα σχέδια δεν μπορούν να επιβληθούν στους άλλους διαμέσου της εξουσίας ή διαμέσου της ρουτίνας, αλλά θα πρέπει να είναι προϊόντα ελεύθερης συμφωνίας. “

” Τίποτα πια στον κόσμο δεν μπορεί να δικαιώσει τη βία εκτός από την ανάγκη να τεθεί ένα τέλος στην ίδια τη βία. “

” Η αστική τάξη δεν ενοχλείται πια στο ελάχιστο απ΄ την ίδια την αντικομφορμιστική λογοτεχνία. Έφερε τον Τολστόι στον κινηματογράφο, τον Μωπασάν στα ψιλικατζίδικα. “

 

 

 

http://eleftheriahtipota.blogspot.gr/2010/02/2.html

 

 

 

4 σχόλια

  1. Αγης Απάντηση

    “Στην μετάβαση από τον μονοπωλιακό στον κρατικό καπιταλισμό, το τελευταίο στάδιο που προσφέρει η αστική κοινωνία είναι η «οικειοποίηση των μεγάλων παραγωγικών και εμπορικών οργανισμών, πρώτα από τις μετοχικές εταιρείες, αργότερα από τα τραστ και ύστερα από το κράτος» (κομμάτι από Μαρκούζε). Ο κρατικός καπιταλισμός είναι το σημερινό αυταρχικό κράτος.”

    Οπότε τι συμπέρασμα πρέπει να βγάλουμε; Ότι σήμερα (ή από το 1990+ έως και σήμερα), που ξεπουλιέται η κρατική παραγωγική υποδομή (ενέργεια, επικοινωνία, λιμάνια, αεροδρόμια, σιδηρόδρομος, άλλοι επιμέρους κλάδοι: πχ τσιμέντα, ναυπηγεία κλπ, τράπεζες κ.ο.κ.), περιορίζεται ο αυταρχισμός του σημερινού κράτους;
    Ή μήπως αντίθετα εντείνεται ο αυταρχισμός του, ως απότοκο και της έντασης του βαθμού κοινωνικής αποξένωσης των εργαζομένων από τις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις, που αποτελεί συνέπεια αυτής της διαδικασίας;
    Ίσως το ερώτημα αντιμετωπίζει κάπως “σαϋλωκικά” την φράση, αλλά “σαϋλωκική” είναι εξ ορισμού και η αξία κάθε ιδεολογήματος: οι λογικές του συνέπειες έχουν την αφετηρία τους στην ίδια τη “λέξη”.

    Ως προς το γενικότερο περιεχόμενο του παραπάνω παραθέματος:
    Η εμφάνιση της κρατικής ιδιοκτησίας πάνω στις παραγωγικές δυνάμεις είναι πράγματι προϊόν της ανάπτυξης του μονοπωλιακού καπιταλισμού (μετοχική εταιρεία, τραστ, κρατική ιδιοκτησία), προϊόν της ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα των παραγωγικών δυνάμεων. Αλλά την ίδια στιγμή δεν μπορεί, νομίζω, να γίνεται στον καπιταλισμό λόγος γενικά, δηλ. με γενική έννοια, για «οικειοποίηση των μεγάλων παραγωγικών και εμπορικών οργανισμών … από το κράτος».
    Το καπιταλιστικό κράτος κρατικοποιεί σαν συλλογικός καπιταλιστής, κι αυτή του η λειτουργία προϋποθέτει την ύπαρξη καπιταλιστών. Στις συνθήκες του μονοπωλιακού καπιταλισμού η κρατικοποίηση μπορεί να αποτελεί μια επιμέρους ιδιοκτησιακή μορφή εντός των γενικότερων κυρίαρχων σχέσεων ιδιοκτησίας, που συνίστανται στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και κυρίως στην μετοχική μορφή ιδιοκτησίας των καπιταλιστικών μονοπωλίων.
    Κρατική ιδιοκτησία πάνω στο σύνολο των παραγωγικών δυνάμεων που έχει αναπτυχθεί ο κοινωνικός χαρακτήρας τους και, ταυτόχρονα, ατομική ιδιοποίησή τους έρχονται σε οριστική αντίφαση, δηλ. έρχεται σε οριστική αντίφαση μια τέτοια ιδιοκτησία με τις βάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δεν μπορεί να νοηθεί πάνω σε αυτές τις βάσεις.

    Νομίζω ότι η “λεπτομέρεια” αυτή δεν φαίνεται να γίνεται κατανοητή στα αποσπάσματα που παρατίθενται, και ότι αυτή η έλλειψη κατανόησης διαπερνά το συνολικό πνεύμα τους (συμπεριλαμβανομένου και του αποσπάσματος περί “κρατικού σοσιαλισμού”, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν περιέχουν και επιμέρους αξιόλογες θέσεις.

    Κατά τον Ένγκελς (“ο σοσιαλισμός από την ουτοπία στην επιστήμη”):
    “Όσο περισσότερες παραγωγικές δυνάμεις παίρνει το κράτος στην ιδιοκτησία του, τόσο περισσότερο γίνεται πραγματικά ο συλλογικός καπιταλιστής, τόσο περισσότερο εκμεταλλεύεται τους πολίτες. Οι εργάτες εξακολουθούν να είναι εργάτες, προλετάριοι. Η καπιταλιστική σχέση δεν παύει να υπάρχει μα, αντίθετα, εξωθείται ως τα άκρα. Όταν, όμως, φτάσει ως τα άκρα, αυτά αντιστρέφονται.
    Η ιδιοκτησία του κράτους στις παραγωγικές δυνάμεις δεν αποτελεί τη λύση της σύγκρουσης, ωστόσο κλείνει μέσα της το τυπικό μέσο, τον τρόπο για να πλησιάσουμε τη λύση.
    Η λύση αυτή μπορεί να βρίσκεται μονάχα στο περιστατικό, πως αναγνωρίζεται η κοινωνική φύση στις σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις, πως, κατά συνέπεια, ο τρόπος της παραγωγής, της ιδιοποίησης και της ανταλλαγής έχει εναρμονιστεί με τον κοινωνικό χαρακτήρα των παραγωγικών μέσων και αυτό δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο όταν η κοινωνία πάρει, ανοιχτά και χωρίς περιστροφές, στην κατοχή της τις παραγωγικές δυνάμεις, που έγιναν πολύ μεγάλες για κάθε άλλη διεύθυνση εκτός από τη δική της”.

    (Το απόσπασμα από τη σελ. 106 της έκδοσης “θεμέλιο” 1966 με τίτλο “ουτοπικός σοσιαλισμός και επιστημονικός σοσιαλισμός”. Η φράση “που έγιναν πολύ μεγάλες” αποδίδει την γερμανική λέξη “entwachsenen”. Σε άλλες εκδόσεις υπάρχουν και αποδόσεις με διαφορετική απόχρωση).

    Έχω τη γνώμη ότι η παραπάνω θέση του Ένγκελς είναι απαραίτητη βάση κάθε συζήτησης γύρω από όσα ζητήματα βάζουν τα αποσπάσματα της ανάρτησης.
    Και βάση επίσης για μια συζήτηση γύρω από θέματα όπως:
    @ Η σχέση ανάμεσα στο ουσιαστικό περιεχόμενο της λύσης και το “τυπικό μέσο της λύσης”.
    @ Η κατοχή της κοινωνίας πάνω στις παραγωγικές δυνάμεις και η οργανωτική μορφή αυτής της κατοχής: Μορφή που παραπέμπει κατευθείαν στο κράτος, αλλά θέτει ταυτόχρονα το ζήτημα: “τι κράτος”. Πώς μεταβάλλεται η ουσία του κράτους στη βάση της κατοχής της κοινωνίας πάνω στις παραγωγικές δυνάμεις, αλλά και ποιες είναι οι οργανωτικές απαιτήσεις που απορρέουν από αυτήν και γι’ αυτήν.
    @ Οι μορφές κοινωνικής διεύθυνσης πάνω στις παραγωγικές δυνάμεις τις όχι τόσο ωριμασμένες ώστε να επιδέχονται ως μόνη διεύθυνσή τους την κοινωνική. Η “έμμεση και με περιστροφές” (;) κατοχή της κοινωνίας πάνω σε αυτές τις παραγωγικές δυνάμεις. Η επίδραση που ασκεί πάνω σε αυτές η ένταξή τους στην παραγωγική βάση που ανοιχτά και χωρίς περιστροφές έχει περιέλθει στην κατοχή της κοινωνίας, η ικανότητά τους ή μη να εντάσσονται στις σχέσεις που αναπτύσσονται πάνω σε αυτές τις βάσεις.

  2. Praxis Review Απάντηση

    Καλησπέρα,

    Ενδιαφέρουσες οι παρατηρήσεις σου.

    Καταρχήν δύο λόγια για το κείμενο:

    Το κείμενο γράφτηκε το 1940, λίγο μετά την αυτοκτονία του Β.Μπένγιαμιν. Ο Μπένγιαμιν αυτοκτόνησε όταν δόθηκε έντολη απο τον Φράνκο να επιστρέψουν στην Γαλλία (οι Ναζί μόλις είχαν μπεί στο Παρίσι) οι Εβραίοι πρόσφυγες που είχαν διαφύγει στην Ισπανία. Ο Χορκχάιμερ ήταν αυτός που είχε οργανώσει την διαφυγή (με τελικό προορισμό τις ΗΠΑ).

    Το “Αυταρχικό Κράτος” ήταν ένα μικρό μέρος μιας μπροσούρας αφιερωμένης στην μνήμη του (δολοφονημένου στην πραγματικότητα) Μπένγιαμιν. Αν και γράφτηκε την εποχή της αυτοκτονίας/δολοφονίας, τελικά κυκλοφόρησε δύο χρόνια μετά, στην Αμερική, σε έναν περιορισμένο κύκλο διανοούμενων που είχαν μεταναστεύσει κυνηγημένοι απο τον φασισμό. Ο Χορκχάιμερ δεν προσπάθησε να προχωρήσει σε νέα έκδοση και ήρθε στην επιφάνεια την δεκαετία του 60, όταν ο καπιταλισμός άρχισε να (ξανά) δείχνει σημάδια κρίσης.

    Το κείμενο λοιπόν γράφτηκε σε μια συγκυρία που ο πόλεμος και η άνοδος του φασισμού έδιναν μια πολύ διαφορετική εικόνα από την εικόνα της “επιστροφής” του φιλελευθερισμού απο το 70 και μετά (και ιδιαίτερα από το 90 και μετά). Πρόκειται όμως για εικόνα που είναι πραγματική και όχι ψευδής αν αναλογιστούμε τις “πολεμικές οικονομίες” του καπιταλισμού πριν και στην διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Πράγματι, ο Χόρκχαιμερ στο κείμενο φαίνεται να ανάγει μια εκδοχή σε νομοτέλεια και αυτό δεν επιβεβαιώθηκε απο την ιστορική εμπειρία.

    Ενδεχομένως αν δούλευε ξανά στο κείμενο να τα έγραφε διαφορετικά αλλά αυτό δεν έγινε γιατί μετά την μετανάστευση στις ΗΠΑ, οί εναπομείναντες της σχολής της Φρανκφούρτης βρέθηκαν απομονωμένοι και καθώς δεν είχαν καμία επαφή με το εργατικό και το κομμουνιστικό κίνημα κατέληξαν, αντικειμενικά, να ενσωματωθούν στους αστικούς θεσμούς. Η “Σχολή της Φρανκφούρτης” για να επιβιώσει προσκολλήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης και όλα τα “ριζοσπαστικά” κείμενα αποσύρθηκαν και διαδίδονταν μόνο σε κλειστούς κύκλους. Οι ίδιοι οι διανοητές της βέβαια εξακολουθούσαν να έχουν ριζοσπαστικές απόψεις αλλά διαχειρίζονταν την αυτολογοκρισία τους. Άκόμα και το πιο γνωστό (και εξαιρετικά ενδιαφέρον) έργο τους, η “Διαλεκτική του Διαφωτισμού”, στην εκδοχή που το γνωρίζουμε σήμερα εκδόθηκε στην Ευρώπη και όχι στις ΗΠΑ, αφού ουσιαστικά υποστήριζε τα πολλά κοινά σημεία του Αμερικάνικου καπιταλισμού και του φασισμού. Ούτε μετά τον πόλεμο άλλαξε η κατάσταση αφού οι αποστάσεις από το κομμουνιστικό κίνημα που κράτησε η Σχολή (άσχετα αν είχε βάση η όχι η όποια κριτική τους) τους έφερε, αντικειμενικά, σε μια κατάσταση όπου εξαλείφθηκε κάθε πολιτική και ταξική αναφορά και τα έργα τους διατύπωναν τις θέσεις τους μέσα από ακαδημαισμούς, δύσκολα προσιτούς έξω απο τους κύκλους των διανοούμενων και των φοιτητών.

    Όμως το έργο τους παρουσιάζει ενδιαφέρον σε πολλά σημεία και είναι μια σημαντική συμβολή στην συζήτηση για τον Μαρξισμό και γενικότερα τα ρεύματα κριτικής στην αστική κοινωνία. Ενδιαφέρον και για τα δυνατά και για αδύνατα του σημεία.

    Η θέση λοιπόν του Χόρκχαιμερ για το κράτος έχει ιστορικό χαρακτήρα και δεν αποτελεί όπως αποδείχθηκε, δομικό, μη αναστρέψιμο στοιχείο του καπιταλιστικού συστήματος. Δεν είναι αντιπαραθετική στην θέση του Ένγκελς που παραθέτεις αλλά μάλλον την αναπτύσσει σε μια εκδοχή, με βάση την θεωρία του μονοπωλιακού καπιταλισμού.

    Όμως η φράση “η «οικειοποίηση των μεγάλων παραγωγικών και εμπορικών οργανισμών, πρώτα από τις μετοχικές εταιρείες, αργότερα από τα τραστ και ύστερα από το κράτος” έιναι πραγματικότητα και ιστορική εμπειρία της “πολεμικής οικονομίας” (του φασισμού και του καπιταλισμού γενικότερα) την περίοδο του πολέμου.

    Και αυτό δεν σημαίνει ότι καταργείται ο καπιταλισμός: “Οι εργάτες παραμένουν μισθωτοί εργάτες, προλετάριοι. Η σχέση με το κεφάλαιο δεν καταργείται αλλά γίνεται ακόμα οξύτερη” γράφει ο Χορκχάιμερ σε ένα άλλα σημείο του κειμένου. Η “οικειοποιήση” εδώ δεν σημαίνει αναγκαστικά “κρατικοποιήση” αλλά έλεγχο, συντονισμό και “συμμόρφωση” με το “πλάνο” του πολέμου.

    Ο καπιταλισμός μπορεί και αυτός να λειτουργήσει υπό συνθήκες “κεντρικού σχεδιασμού” μόνο όμως όταν είναι να καταστρέψει μαζικά παραγωγικές δυνάμεις (η κορυφαία απο τις οποίες είναι ο εργαζόμενος άνθρωπος) για να ξαναγυρίσει μετά στην αναρχία της “ελεύθερης” αγοράς. Άρα για τον καπιταλισμό δέν είναι απόλυτα σωστό ότι οι κοινωνίες δεν μπορούν ποτέ να λειτουργήσουν με “κεντρικό σχεδιασμό” (έστω και σαν εξαίρεση-που όμως εφαρμόζεται σε πολύ κρίσιμες ιστορικά στιγμές) και ότι η δήθεν ελεύθερη αγορά είναι μονόδρομος. Το θέμα όμως είναι ότι στον καπιταλισμό όταν το κάνουν το κάνουν για να εντείνουν ή να αναπαράγουν την εκμετάλλευση, σε συγκυρίες έντασης της ταξικής πάλης και όξυνσης σε ανώτατο βαθμό τον ενδοαστικών και ενδοιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών.

    Εδώ βρίσκεται και η εκπληκτική διορατικότητα του Ένγκελς στο απόσπασμα που παραθέτεις, που γράφτηκε σε μια εποχή που όλα αυτά υπήρχαν μόνο σαν πλευρές και πολύ πριν απο τους δύο παγκοσμίους πολέμους.

    Η μεγάλη διαφορά είναι ότι ο καπιταλισμός-σαν ταξικό εκμεταλλευτικό σύστημα- έχει σαν δομικό στοιχείο την χρήση αυτής της δυνατότητας αποκλειστικά και μόνο για προκαλέσει ανυπολόγιστες καταστροφές, να αυξήσει την κερδοφορία του (και άρα την εκμετάλλευση) και τελικά να διασώσει το μοντέλο της άναρχης παραγωγής και ταξικής εκμετάλλευσης. Καί θα προσπαθήσει να το κάνει και στο μέλλον. Ενώ ο σοσιαλισμός την χρησιμοποιήσε-με όλες τις αντιφάσεις και την κριτική που μπορεί να γίνει- σαν μέσο για να δημιουργήσει τις μεγαλύτερες κατακτήσεις που γνώρισε η ανθρωπότητα. Για αυτό και ο “κεντρικός σχεδιασμός” είναι ταξικά και κοινωνικά προσδιορισμένος, σε περιεχόμενο και μορφή, και δεν είναι (όπως-δυστυχώς-δείχνει και η ιστορική εμπειρία) απλά ζήτημα διαχειριστή. Είναι σημαντικό λοιπόν να συμπληρώνεται η σωστή θέση του “κεντρικού σχεδιασμού” και να ξεκαθαρίζεται με τι περιεχόμενο, με τι μορφές, απο ποιούς και για ποιούς θα λειτουργεί.

    Για αυτό και είναι λανθασμένη η θέση του Χορκχάιμερ περί “κρατικού σοσιαλισμού” (λανθασμένη γενικά και για την εποχή που γράφτηκε). Γιατί συγχέει την παρέμβαση του αστικού κράτους και την επέκταση του ρόλου σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες με τις λειτουργίες του εργατικού κράτους μετά την κατάληψη της εξουσίας. Είναι μια προσέγγιση που επέλεξαν και άλλα θεωρητικά και πολιτικά ρεύματα στο κομμουνιστικό κίνημα (ορισμένα με αξιόλογο έργο και ταξική προσέγγιση) η οποία όμως δεν βοήθησε πουθένα και οδήγησε σε αδιέξοδο.

    Και τα ερωτήματα που θέτεις στο τέλος αλλά και γενικότερα το ζήτημα του κράτους και των χαρακτηριστικών του στον καπιταλισμό και στην εργατική εξουσία είναι κορυφαία ζητήματα. Ζητήματα που όσο δεν γίνονται αντικείμενο κριτικής και επεξεργασίας μεγαλώνει ο κίνδυνος να εμφανιστούν τα ίδια προβλήματα σε άλλες ιστορικές συνθήκες….

  3. Αγης Απάντηση

    Ενδιαφέροντα και διαφωτιστικά τα στοιχεία για τη σχολή της Φρανκφούρτης και τη χρονολογία του κειμένου.
    Όμως, νομίζω χρειάζεται η επισήμανση, ότι και στο ναζιστικό “υπόδειγμα”, στο οποίο αναφέρεται το σχετικό απόσπασμα, η “οικειοποίηση” από το κράτος των “μεγάλων παραγωγικών και εμπορικών οργανισμών” έλαβε χώρα κατά βάση με άθικτη την ατομική ιδιοκτησία τους: κρουπ, ζήμενς, αεγκε, ι γκε φαρμπεν, πορσε κλπ – η “οικειοποίηση” εδώ αφορούσε την πολεμική κατεύθυνση της παραγωγής, την υπαγωγή της στις κρατικές (δηλ. συλλογικές ταξικές) ανάγκες, με ταυτόχρονη τροφοδότηση των καπιταλιστών με δωρεάν αναλώσιμο εργατικό δυναμικό από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Δεν επρόκειτο για κρατική ιδιοκτησία. Η “λίστα του Σίντλερ” είναι διαφωτιστικό παράδειγμα από αυτή την άποψη. Το καπιταλιστικό κράτος (και ο ναζισμός σαν μορφή του) δεν μπορεί να εκτείνει την κρατική ιδιοκτησία τόσο ώστε να “εξωθήσει την καπιταλιστική σχέση ως τα άκρα της” δηλαδή ως την “αντιστροφή της”…

  4. Praxis Review Απάντηση

    Σωστή η επισήμανση, έτσι είναι, πρόκειται όπως γράφτηκε πιο πάνω για έλεγχο και συντονισμό (με το αζημίωτο, όπως γράφεις) και όχι για κρατικοποιήση ( στην περίπτωση “μεγάλων παραγωγικών και εμπορικών οργανισμών” γιατί αλλού λόγω της πολεμικής προετοιμασίας και της διεξαγωγής του πολέμου υπήρξαν και κρατικοποιήσεις).

    Ο Χορκχάιμερ δεν υποστηρίζει ότι τα πάντα κρατικοποιήθηκαν εκείνη την εποχή (γνωρίζει προφανώς ότι αυτό δεν ισχύει), διατυπώνει όμως ένα σχήμα επέκτασης της επιρροής και της κρατικής παρέμβασης, σαν αποτέλεσμα του μονοπωλιακού καπιταλισμού. Δέχεται, σε αυτά τα πλαίσια, ότι η καπιταλιστική δομή δεν αλλάζει (μάλιστα γράφει ότι η εκμετάλλευση οξύνεται) οπότε δεν μπαίνει και θέμα αντιστροφής της καπιταλιστικής σχέσης.

    Ο Χορκχάιμερ ξεκινάει απο την βάση των μαρξιστικών θεωριών για το κράτος την εποχή του ιμπεριαλισμού (μονοπωλίακός καπιταλισμός ή ΚΜΚ -Κρατικομονοπωλιακός Καπιταλισμός-) και φτιάχνει μια εκδοχή που περιορίζει ασφυκτικά τα περιθώρια της μή κρατικής οικονομικής λειτουργίας, μετατρέποντας την συγκυρία του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου σε δομικό στοιχείο του συστήματος.

    Απο αυτήν την άποψη το ενδιαφέρον είναι ότι παρά την εύστοχη κριτική του κειμένου σε άλλα ζητήματα, στο συγκεκριμένο η κριτική απο τα αριστερά καταλήγει να επιστρέφει στις θεωρίες του σοσιαλδημοκράτη Χίλφερντιγκ για τον ιμπεριαλισμό, ο οποίος πίστευε ότι η μονοπωλιακή οργάνωση της καπιταλιστικής οικονομίας καταργεί-ή τροποποιεί δομικά- τον νόμο της αξίας. (Έτσι προέκυπτε και το επιχείρημα ότι μια σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση θα μπορούσε με νόμους και διατάγματα να διαχειριστεί την συντελούμενη “κατάργηση” του καπιταλισμού μέσα στον νέου καπιταλισμό του χρηματιστικού κεφαλαίου και να οδηγήσει, με την αστική κρατική πολιτική, στον…… σοσιαλισμό).

    Αυτήν η λαθεμένη άποψη για την “άρση του ελεύθερου ανταγωνισμού” στον ιμπεριαλισμό φαίνεται αρχικά να επηρεάζει και την ανάλυση του Λένιν στο βιβλίο του για τον ιμπεριαλισμό. Ό Λένιν βασίστηκε στις κυρίαρχες τότε προσεγγίσεις που υπήρχαν στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα για το υλικό του βιβλίου του, ανάμεσα στις οποίες η θεωρία του Χίλφερντιγκ είχε ξεχωριστή θέση. Όμως ,ακόμα και έτσι, είναι προσεκτικός γιατί “ο συναγωνισμός μετατρέπεται σε μονοπώλιο” αλλά τά γενικά πλαίσια τού τυπικά αναγνωρισμένου ελεύθερου συναγωνισμού παραμέ­νουν”:

    “‘Ο συναγωνισμός μετατρέπεται σέ μονοπώλιο. Τό αποτέλε­σμα είναι μιά τεράστια πρόοδος στήν κοινωνικοποίηση τής παραγωγής. Ιδιαίτερα κοινωνικοποιείται καί τό προτσές των τεχνικών εφευρέσεων καί τελειοποιήσεων……

    Αύτό πιά δέν είναι καθόλου ό παλιός ελεύθερος συναγωνι­σμός των σκόρπιων καί άγνωστων μεταξύ τους έργοστασιαρχών, πού παράγουν γιά τήν κατανάλωση σέ μιά άγνωστη άγορά.
    ‘Η παραγωγή γίνεται κοινωνική, ή ιδιοποίηση ομως μένει άτομική. Τά κοινωνικά μέσα παραγωγής παραμένουν άτομική ιδιοκτησία ενός μικρού αριθμού προσώπων. Τά γενικά πλαίσια τού τυπικά αναγνωρισμένου ελεύθερου συναγωνισμού παραμέ­νουν καί ή καταπίεση τών λίγων μονοπωλητών πάνω στόν ύπόλοιπο πληθυσμό γίνεται εκατό φορές πιό βαριά, πιό αισθητή καί πιό άβάστακτη…..”

    Λένιν, ο Ιμπεριαλισμός…, Άπαντα, τόμος 27, σελ 326-327

    Αυτά τα έγραφε το 1917. Ένα χρόνο μετά όμως, στο όγδοο συνέδριο των Μπολσεβίκων, ο Λένιν τροποποιεί την θέση αυτή και επιτίθεται στον Μπουχάριν που υποστηρίζει ότι ο ιμπεριαλισμός είναι ένας συνολικά “νέος” καπιταλισμός που έχει κόψει κάθε δεσμό ή έχει καταργήσει τον “ελεύθερο” συναγωνισμό της προηγούμενης περιόδου.

    “Πουθενά δεν υπήρξε και δεν θα υπάρξει μονοπωλιακός καπιταλισμός χωρίς τον ελέυθερο συναγωνισμό σε μια σειρά κλάδους. Να περιγράψεις ένα τέτοιο σύστημα σημαίνει να περιγράψεις ένα σύστημα αποσπασμένο απο την ζωή και όχι σωστό…”

    Λένιν, «Το VIII συνέδριο του ΚΚΡ», Άπαντα, τ. 38, σ.154.

    Τέλος, επειδή αναφέρθηκες στον φασισμό, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εκείνη την εποχή ήταν ένα παράδειγμα επέκτασης της κυριαρχίας του αστικού κράτους. Όμως ο Χορκχάιμερ δεν αναφέρεται αποκλειστικά σε αυτό αλλά συνολικά στα καπιταλιστικά κράτη. Εξάλλου και ο ίδιος (αλλά και άλλοι στην Σχολή της Φρακφούρτης) ήταν εκέινη την εποχή αντίθετος στον διαχωρισμό καπιταλισμού-φασισμού και το υποστήριξε και θεωρητικά. Μια, χωρίς αμφιβολία, θετική παρακαταθήκη.

    “Όποιος δεν θέλει να μιλήσει για τον καπιταλισμό δεν πρέπει να μιλάει για τον φασισμό”

    https://praxisreview.gr/max-horkheimer-όποιος-δεν-θέλει-να-μιλήσει-για-τον/

Γράψτε απάντηση στο Αγης Ακύρωση απάντησης

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *