Το κείμενο είναι απόσπασμα απο το βιβλίο του Anderson “ο δυτικός μαρξισμός”, εκδόσεις Ράππα, σελ 91-96. Η αρίθμηση των σημειώσεων είναι η ίδια με το πρωτότυπο.
Ο δυτικός μαρξισμός στο σύνολό του αντέστρεψε κατά παράδοξο τρόπο την τροχιά τής ίδιας τής εξέλιξης τού Μαρξ. Ενώ ό θεμελιωτής τού .ιστορικού υλισμού προχώρησε σταδιακά από τή φιλοσοφία στην πολιτική καί ύστερα στην οικονομία, πού έγινε το κεντρικό πεδίο τής σκέψης του, οι διάδοχοί του τής παράδοσης πού εμφανίστηκε μετά το 1920, ξαναγύριζαν όλο καί περισσότερο από την οικονομία καί την πολιτική στη φιλοσοφία εγκαταλείποντας κάθε άμεση αντιπαράθεση με ότι ήταν το κύριο ενδιαφέρον τού ώριμου Μαρξ, σχεδόν τόσο απόλυτα όσο κι εκείνος είχε εγκαταλείψει κάθε άμεση ενασχόληση με τα θεωρητικά προβλήματα τής νιότης του. Από αυτή την άποψη, ό τροχός φάνηκε νά διέγραψε ολόκληρο κύκλο.
Στην πραγματικότητα, φυσικά, δέν έγινε ούτε μπορούσε νά γίνει καμιά απλή αντιστροφή. Το ίδιο το φιλοσοφικό εγχείρημα τού Μαρξ ήταν πρώτα από, όλα ένα ξεκαθαρίσμα λογαριασμών με τον Χέγκελ καί τούς κυριότερους κληρονόμους καί κριτικούς του στη Γερμανία, καί ειδικότερα με τον Φόυερμπαχ. Το θεωρητικό αντικείμενο τής σκέψης του ήταν ουσιαστικά το χεγκελιανό σύστημα. Στον δυτικό μαρξισμό αντίθετα – παρά την αναθέρμανση των μελετών πάνω στον Χέγκελ – το κυριότερο θεωρητικό αντικείμενο ήταν ή ίδια ή σκέψη τού Μαρξ.
Φυσικά, ή μελέτη αυτή δέν περιορίστηκε μόνο στά πρώιμα φιλοσοφικά κείμενα. Ο όγκος των οίκονομικών καί πολιτικών γραφτών τού Μαρξ απέκλεισε κάτι τέτοιο. Το συνολικό, όμως, έργο τού Μαρξ θεωρήθηκε γενικά ως βασικό υλικό από το όποιο ή φιλοσοφική ανάλυση θα έβγαζε τίς επιστημολογικές αρχές για μιά συστηματική χρήση τού μαρξισμού στο νά ερμηνεύσει (καί ανταλλάξει) τον κόσμο – αρχές που o ίδιος ο Μαρξ δέν διατύπωσε ποτέ ρητά καί ολοκληρωμένα. Κανένας φιλόσοφος πού ανήκε στην παράδοση τού δυτικού μαρξισμού δέν ισχυρίστηκε ποτέ ότι ο κύριος καί τελικός σκοπός τού ιστορικού υλισμού ήταν μιά θεωρία τής γνώσης. 3Αλλά αυτό πού σχεδόν όλοι τους εξυπονοούσαν ήταν ότι προκαταρκτικό έργο τής θεωρητικής έρευνας στά πλαίσια τού μαρξισμού, ήταν νά ξεκαθαρίσει, καί ενδεχόμενα νά συμπληρώσει, τούς κανόνες τής κοινωνικής ανάλυσης πού ανακάλυψε ο Μαρξ, καί πού παρέμειναν θαμμένοι στην επικαιρική ιδιομορφία τού έργου του.
Το αποτέλεσμα ήταν ότι ένα σημαντικό μέρος των εργασιών τού δυτικού μαρξισμού ήταν ένας παρατεταμένος καί πολύπλοκος Λόγος περί τής Μεθόδου. Η προτεραιότητα πού δόθηκε σε αυτή την προσπάθεια, ήταν ξένη για τον Μαρξ, σέ οποιαδήποτε φάση τής εξέλιξής του. Ο βαθμός στον οποίο τα επιστημολογικά θέματα κυριαρχούσαν σέ όλη αυτή την παράδοση φαίνεται από τούς τίτλους των χαρακτηριστικών εργασιών της. Το Μαρξισμός καί φιλοσοφία τού Κόρς έθεσε το βασικό θέμα από την αρχή. Το σύστοιχο έργο πού δημοσίευε ό Λούκατς την ίδια χρονιά άρχιζε με ένα δοκίμιο με τίτλο Τί είναι ο ορθόδοξος μαρξισμός; κείμενο πού κατέληγε με την πεποίθηση ότι ο όρος αναφέρεται «μόνο στη μέθοδο »8. Αυτή ή αρχή βρήκε από τότε την πιστή της αντανάκλαση στον έμμονο μεθοδολογισμό των μετέπειτα έργων, όπως : «Λογικό καί Επανάσταση» (Μαρκούζε), «Καταστροφή τού Λόγου» (Λούκατς), «Η Λογική ως θετική επιστήμη» (Ντέλα Βόλπε), «Το Πρόβλημα τής μεθόδου καί Κριτική τού διαλεκτικού Λόγου» (Σαρτρ), «Αρνητική Διαλεκτική» (Αντόρνο), «Διαβάζοντας το Κεφάλαιο»(Αλτουσέρ).
Η δευτερογενής ανάλυση πού έγινε με αυτές τίς εργασίες περισσότερο πάνω στον μαρξισμό παρά μέσα στο πλαίσιο τού μαρξισμού – είχε καί μίαν άλλη συνέπεια. Η γλώσσα στην οποία είχαν γραφτεί απέκτησε μίαν όλο καί πιο ειδικευμένη καί απρόσιτη διατύπωση. Για μιά ολόκληρη ιστορική περίοδο, ή θεωρία έγινε ένας απόκρυφος επιστημονικός κλάδος πού έπαιρνε τίς αποστάσεις του από την πολιτική με τον πολύ τεχνικό ιδιωματισμό του.
Φυσικά το ίδιο τό έργο τού Μαρξ δέν υπήρξε ποτέ εννοιολογικά εύκολο για τούς σύγχρονους ή καί τούς μεταγενέστερους αναγνώστες του. Αλλά τόσο τα πρώιμα φιλοσοφικά κείμενα όσο καί οι όψιμες οικονομικές εργασίες του (τα δύο πιο δύσκολα τμήματα τού έργου του) βάσιζαν το αρχικό τους σύστημα όρων σέ θεωρητικά σύνολα πού προϋπήρχαν – κυρίως στον Χέγκελ καί στον Ρικάρντο – σύνολα πού ο Μαρξ προσπάθησε νά επικρίνει καί νά ξεπεράσει με τή δημιουργία νέων εννοιών πού ήταν σαφέστερες καί πολύ πιο κοντά στην υλική πραγματικότητα :. λιγότερο «ύποστασιωμένες» (κατά το λεξιλόγιο τού νεαρού Μαρξ). λιγότερο «θεολογικές» (κατά τον ώριμο Μαρξ). Επιπρόσθετα, αν καί δέν έκρυψε ποτέ τίς εγγενείς δυσκολίες πού έχει για τον αναγνώστη ή μελέτη κάθε επιστήμης, από το 1848 ο Μαρξ προσπάθησε πάντα νά παρουσιάσει τή σκέψη του μ’ έναν όσο γίνεται πιο απλό καί καθαρό τρόπο ώστε νά την κάνει πιο ευκολονόητη στην εργατική τάξη στην οποία απευθυνόταν. .Η φροντίδα πού έδειξε από την άποψη αυτή για τή γαλλική μετάφραση τού Κεφαλαίου είναι πασίγνωστη.
Εξάλλου, ή εξαιρετικά μεγάλη δυσκολία στη γλωσσική έκφραση πού χαρακτηρίζει τούς περισσότερους εκπροσώπους τού δυτικού μαρξισμού στον εικοστό αιώνα, δέν ελέγχθηκε ποτέ από την ανάγκη μιας άμεσης ή ενεργητικής σχέσης με ένα προλεταριακό κοινό. Αντίθετα, μάλιστα, οι πολύπλοκες εκφράσεις πού ξεπερνούν το απολύτως αναγκαίο επίπεδο, ήταν ένδειξη τής διάστασης τους από κάθε λαϊκή πρακτική. Ο ιδιαίτερος εσωτερισμός της θεωρίας στον δυτικό μαρξισμό έμελλε νά πάρει ποικίλες μορφές : στον Λούκατς, μια βαριά και σκοτεινή διατύπωση φορτωμένη με ακαδημαϊσμούς- στον Γκράμσι, έναν οδυνηρό καί απόκρυφο αποσπασματικό χαρακτήρα πού τού τον έπέ6αλε ή φυλακή στον Μπένγιαμιν, μίαν αποφθεγματική συντομία καί σκολιά διατύπωση. στον Ντέλα Βόλπε, μίαν απροσπέλαστη σύνταξη καί κυκλικές αναφορές στο ίδιο του το έργο- στον Σαρτρ, ένα ερμητικό κι ατέλειωτο πλέγμα από νεολογισμούς στον Αλτουσέρ, μιά σιβυλλική ρητορεία ύπεκφυγής9.
Οι περισσότεροι από αυτούς τούς συγγραφείς ήταν σέ θέση νά γράφουν με σαφήνεια καί αμεσότητα. Μερικοί από αυτούς – Σαρτρ, Αντόρνο, Μπένγιαμιν – ήταν μεγάλοι λογοτέχνες με όλη τή σημασία τής λέξης. Κι όμως, σχεδόν κανένας τους δέν χρησιμοποίησε μια στρωτή, όχι στριμμένη γλώσσα στά σημαντικότερα θεωρητικά τους έργα για τα οποία μνημονεύονται συνήθως. Οι προσωπικές ή οι υποκειμενικές εξηγήσεις δέν ερμηνεύουν αυτό το επαναλαμ6ανόμενο κι ομαδικό φαινόμενο. Η περίπτωση του Γκράμσι συμβολίζει, επειδή άκριβως αποτελεί εξαίρεση, τον ιστορικό κανόνα πού πρυτάνευσε σε αυτή τή γενική υποχώρηση τής Θεωρίας από τον κλασικό μαρξιστικό τρόπο έκφρασης. Τα Τετράδια τής φυλακής, το σημαντικότερο έργο όλης αυτής τής παράδοσης, γράφτηκαν από έναν επαναστάτη ηγέτη τής εργατικής τάξης καί όχι από έναν επαγγελματία φιλόσοφο, πού ή κοινωνική καταγωγή του ήταν πολύ φτωχότερη και ταπεινότερη από κάθε άλλου σημαντικού μαρξιστή διαννοούμενου τής Ευρώπης, ανατολικής ή δυτικής, πριν ή μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Κι όμως, τα Τετράδια περιέχουν πολλά αινίγματα, πού πολλά από, αυτά παραμένουν άλυτα από τούς σύγχρονους μελετητές, λόγω τής σκληρής λογοκρισίας καί των στερήσεων τής φυλακής, πού υποχρέωσαν τον Γκράμσι να εκφραστεί περισσότερο με υπαινικτικούς κώδικες παρά με σαφείς διατυπώσεις10. Αυτή ή κάθειρξη, απόρροια τής ήττας στην ταξική πάλη, έδινε μιά προαγγελτική εικόνα τής απομόνωσης πού θα περιέβαλλε τούς μεταγενέστερους θεωρητικούς – πιο ελεύθερους από τον Γκράμσι, άλλά καί πιο απομακρυσμένους από τίς μάζες. Από την άποψη αυτή, η γλώσσα τού δυτικού μαρξισμού υπόκειται σε έναν ευρύτερο ιστορικό έλεγχο: για το χάσμα πού χωρίζει εδώ καί πενήντα χρόνια τή σοσιαλιστική σκέψη από το έδαφος τής λαϊκής επανάστασης.
Σημειώσεις:
6 Βλ., Situations III, Παρίσι 1964. ,Αγγλική μετάφραση: Literally and philosophical essays, Λονδίνο 1955.
7 Κυρίως «Les Manifestes philosophies στον Pour Marx, Παρίσι 1965. ‘Η αγγλική μετάφραση κυκλοφόρησε το 1969.
8 ΄Ιστορία καί ταξική συνείδηση, αγγλική έκδοση σ. 1.
9 (Βλ. σ. 94). “Η φιλολογική δυσκολία αυτών των συγγραφέων έγινε αντικείμενο κριτικής από τους σύγχρονούς του ς. Το 1920 ή γαλλική σοσιαλιστική εφημερίδα Humanite επέκρινε τα άρθρα τού Γκράμσι στο Ordine Nouovo για τή γλωσσική «δυσκολία» τους. Ο Γκράμσι απάντησε με μιά μακροσκελή δικαιολογία του ύφους του στο Ordine Nouovo στις 10 Ιανουαρίου 1920. Ο Λούκατς κατηγορήθηκε για « αριστοκρατισμό ύφους » από τον Revai το 1949, βλ.,: Josef Revai Ο Λούκατς καί ό Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός, Λονδίνο 1950 σ. 18419 καί Παρίσι 1950 σ. 22. Η ορολογία του Σαρτρ χτυπήθηκε με πρωτοφανή βιαιότητα από τον Lucien Seve στο «Ο Ζάν πώλ Σαρτρ καί ή Διαλεκτική » στο περιοδικό Nouvelle critique Νο 123, Φεβρουάριος 1961, σ., 79-82.
10.Οί συνθήκες τής φυλακής δέν δικαιολογούν πάντως όλες τίς δυσκολίες των τετραδίων τού Γκράμσι. Η γλώσσα του, όπως είδαμε, χτυπήθηκε για την αδικαιολόγητη δυσκολία της ακόμη καί στο Τορίνο. Πάντως σέ τελική ανάλυση μερικά από τα μυστήρια των Τετραδίων πρέπει νά αποδοθούν στις δικές του πνευματικές αντιφάσεις καί άβεβαιότητες εκεί όπου ασχολείται με προ ζητήματα για τα οποία δέν βρήκε ποτέ µιά κατηγορηματική ή ικανοποιητική απάντηση.
