4. Η κατάργηση της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία και η εξάλειψη των διαφορών ανάμεσα τους
Ο τίτλος αυτός θίγει μια σειρά προβλήματα που ουσιαστικά διαφέρουν το ένα από το άλλο, όμως τα συνενώνω σε ένα κεφάλαιο, όχι για να τα μπλέξω το ένα με το άλλο, αλλά αποκλειστικά για λόγους συντομίας.
Το πρόβλημα της εκμηδένισης της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, είναι ένα πρόβλημα γνωστό, που από καιρό κιόλας τέθηκε από τον Μαρξ και τον Ένγκελς. Οικονομική βάση της αντίθεσης αυτής είναι η εκμετάλλευση του χωριού από την πόλη, η απαλλοτρίωση των κτημάτων της αγροτιάς και η καταστροφή της πλειοψηφίας του αγροτικού πληθυσμού από τη γρήγορη ανάπτυξη της βιομηχανίας, του εμπορίου, του πιστωτικού συστήματος στον καπιταλισμό. Γι’ αυτό, την αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό στον καπιταλισμό, πρέπει να τη θεωρούμε σαν αντίθεση συμφερόντων. Πάνω στη βάση αυτή γεννήθηκε η εχθρική στάση του χωριού προς την πόλη και γενικά προς τους «κατοίκους της πόλης». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι με την εξάλειψη του καπιταλισμού και του συστήματος της εκμετάλλευσης, με την ενίσχυση του σοσιαλιστικού καθεστώτος στη χώρα μας, θα έπρεπε να εξαφανιστεί και η αντίθεση συμφερόντων ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στη βιομηχανία και στην αγροτική οικονομία.
Έτσι και έγινε. Η τεράστια βοήθεια προς την αγροτιά μας από μέρους της σοσιαλιστικής πόλης, από μέρους της εργατικής μας τάξης που αποδείχτηκε στην πράξη με την κατάργηση των τσιφλικάδων και των κουλάκων, δυνάμωσε τη βάση για τη συμμαχία της εργατικής τάξης και της αγροτιάς και ο συστηματικός εφοδιασμός της αγροτιάς και των κολχόζ της με πρώτης τάξεως τρακτέρ και άλλες μηχανές, μετέτρεψε τη συμμαχία της εργατικής τάξης και της αγροτιάς σε φιλία ανάμεσα τους. Φυσικά, οι εργάτες και η κολχόζνικη αγροτιά παρ’ όλα αυτά αποτελούν δύο τάξεις, που ξεχωρίζουν η μια από την άλλη από την ίδια τους τη θέση. Όμως, αυτή η διαφορά με κανέναν τρόπο δεν αδυνατίζει τη φιλία τους. Αντίθετα, τα συμφέροντα τους βρίσκονται σε μια κοινή κατεύθυνση, στην κατεύθυνση της ενίσχυσης του σοσιαλιστικού καθεστώτος και της νίκης του κομμουνισμού. Γι’ αυτό δεν είναι εκπληκτικό ότι από την παλιά δυσπιστία κι ακόμα περισσότερο από το μίσος του χωριού προς την πόλη δεν έμεινε ούτε ίχνος.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι δεν υπάρχει πια έδαφος για μια αντίθεση ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, στο τωρινό σοσιαλιστικό μας καθεστώς.
Αυτό φυσικά δεν πάει να πει ότι η εκμηδένιση της αντίθεσης ανάμεσα στην πόλη και το χωριό, πρέπει να οδηγήσει στην «καταστροφή των μεγάλων πόλεων» (Βλ. Αντι-Ντίρινγκ του Ένγκελς). Οι μεγάλες πόλεις όχι μόνο δε θα καταστραφούν, αλλά θα εμφανιστούν και καινούργιες μεγάλες πόλεις, σαν κέντρα μεγαλύτερης ακόμη ανάπτυξης του πολιτισμού, σαν κέντρα όχι μόνο της μεγάλης βιομηχανίας, αλλά και της επεξεργασίας των αγροτικών προϊόντων και ισχυρής ανάπτυξης όλων των κλάδων της βιομηχανίας τροφίμων. Το γεγονός αυτό θα διευκολύνει την πολιτιστική άνθηση της χώρας και θα οδηγήσει στην εξίσωση των συνθηκών της ζωής στην πόλη και το χωριό.
Ανάλογη κατάσταση έχουμε με το πρόβλημα της εξάλειψης της αντίθεσης ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία. Το πρόβλημα αυτό, επίσης, είναι ένα γνωστό πρόβλημα που έχει από παλιά τεθεί από τον Μαρξ και τον Ένγκελς.
Οικονομική βάση της αντίθεσης ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία, είναι η εκμετάλλευση των ανθρώπων της σωματικής εργασίας από μέρους εκείνων που αντιπροσωπεύουν την πνευματική εργασία. Είναι σ’ όλους γνωστό το χάσμα που υπάρχει στον καπιταλισμό ανάμεσα στους σωματικά εργαζόμενους ανθρώπους στις επιχειρήσεις και στο διοικητικό προσωπικό. Είναι γνωστό ότι πάνω στη βάση αυτού του χάσματος αναπτύχθηκαν σχέσεις εχθρικές των εργατών προς το διευθυντή, τον αρχιεργάτη, το μηχανικό και το υπόλοιπο τεχνικό προσωπικό, που τους έβλεπαν σαν εχθρούς τους. Είναι φανερό ότι με την εξάλειψη του καπιταλισμού και του συστήματος της εκμετάλλευσης, θα έπρεπε να εξαφανιστεί και η αντίθεση συμφερόντων ανάμεσα στη σωματική και την πνευματική εργασία. Και πραγματικά εξαφανίστηκε στο σύγχρονο σοσιαλιστικό μας καθεστώς. Τώρα οι άνθρωποι της σωματικής εργασίας και το διοικητικό προσωπικό δεν είναι εχθροί, αλλά σύντροφοι και φίλοι, μέλη μιας ενιαίας παραγωγικής κολεκτίβας, που εξίσου ενδιαφέρονται για την επιτυχία και τη βελτίωση της παραγωγής. Από την παλιά έχθρα ανάμεσα τους δεν έμεινε ούτε ίχνος.
Εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα έχει το πρόβλημα της εξαφάνισης των διαφορών ανάμεσα στην πόλη (βιομηχανία) και το χωριό (αγροτική οικονομία), ανάμεσα στη σωματική και την πνευματική εργασία. Το πρόβλημα αυτό δεν τέθηκε από τους κλασικούς του μαρξισμού. Αυτό είναι ένα πρόβλημα καινούργιο, που τέθηκε από την πράξη της σοσιαλιστικής μας οικοδόμησης.
Είναι, άραγε, φανταστικό το πρόβλημα αυτό, έχει μήπως για μας καμιά πρακτική ή θεωρητική σημασία; Όχι, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το πρόβλημα αυτό είναι φανταστικό. Αντίθετα, για μας σε μεγάλο βαθμό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα.
Αν πάρουμε, π.χ., τη διαφορά ανάμεσα στην αγροτική οικονομία και τη βιομηχανία, τότε θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως στη χώρα μας όχι μόνο οι συνθήκες εργασίας στην αγροτική οικονομία διαφέρουν από τις συνθήκες εργασίας στη βιομηχανία, αλλά πριν απ’ όλα και κατά κύριο λόγο πως στη βιομηχανία έχουμε κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και στο προϊόν της παραγωγής, τη στιγμή που στην αγροτική οικονομία έχουμε όχι κοινωνική, αλλά ομαδική, κολχόζνικη ιδιοκτησία. Έχουμε κιόλας πει ότι αυτή η κατάσταση οδηγεί στη διατήρηση της εμπορευματικής κυκλοφορίας, ότι μονάχα με την εξαφάνιση αυτής της διαφοράς ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία μπορεί να εξαφανιστεί η εμπορευματική παραγωγή με όλα τα επακόλουθα που απορρέουν απ’ αυτήν.
Επομένως, δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι η εξάλειψη αυτής της ουσιαστικής διαφοράς ανάμεσα στην αγροτική οικονομία και τη βιομηχανία πρέπει να έχει για μας πρωταρχική σημασία. Το ίδιο χρειάζεται να πούμε για το πρόβλημα της εξάλειψης της ουσιαστικής διαφοράς που υπάρχει ανάμεσα στην πνευματική εργασία και τη σωματική εργασία. Το πρόβλημα αυτό έχει για μας, επίσης, πρωταρχική σημασία. Πριν αρχίσει να αναπτύσσεται η μαζική σοσιαλιστική άμιλλα, η αύξηση της παραγωγής γινόταν στη χώρα μας με τριγμούς, και πολλοί σύντροφοι βάζανε ζήτημα ακόμα και για επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης της βιομηχανίας. Αυτό εξηγείται κατά κύριο λόγο από το γεγονός ότι το πολιτιστικό-τεχνικό επίπεδο των εργατών ήταν πολύ χαμηλό και έμενε πολύ πίσω από το επίπεδο του τεχνικού προσωπικού.
Το πράγμα, όμως, άλλαξε ριζικά, ύστερα και από τότε που η σοσιαλιστική άμιλλα πήρε στη χώρα μας χαρακτήρα μαζικό. Ακριβώς ύστερα απ’ αυτό, η βιομηχανία τράβηξε μπροστά με επιταχυνόμενους ρυθμούς. Γιατί η σοσιαλιστική άμιλλα πήρε μαζικό χαρακτήρα; Διότι ανάμεσα στους εργάτες βρέθηκαν ολόκληρες ομάδες συντρόφων που όχι μόνο κατακτήσανε έναν ελάχιστο αριθμό τεχνικών γνώσεων, αλλά προχώρησαν παραπέρα, ανέβηκαν στο ίδιο επίπεδο με το τεχνικό προσωπικό, άρχισαν να διορθώνουν τους τεχνικούς και τους μηχανικούς, να σπάνε τις υπάρχουσες νόρμες σαν παλιωμένες, να εισάγουν καινούργιες πιο συγχρονισμένες νόρμες κλπ. Τι θα γινόταν, αν όχι ξεχωριστές ομάδες εργατών, αλλά η πλειοψηφία των εργατών ανέβαζε το πολιτιστικό-τεχνικό της επίπεδο μέχρι το επίπεδο του μηχανικού-τεχνικού προσωπικού; Η βιομηχανία μας θα ανέβαινε σε ύψη απλησίαστα για τη βιομηχανία των άλλων χωρών.
Επομένως, δεν μπορεί ν’ αρνηθεί κανείς ότι η εξάλειψη της ουσιαστικής διαφοράς ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία μέσω της ανύψωσης του πολιτιστικού-τεχνικού επίπεδου των εργατών μέχρι το επίπεδο του τεχνικού προσωπικού δεν μπορεί παρά να έχει για μας πρωταρχική σημασία.
Μερικοί σύντροφοι υποστηρίζουν ότι με τον καιρό θα εξαλειφθεί όχι μόνο η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στη σωματική και στην πνευματική εργασία, αλλά ότι θα εξαλειφθεί κάθε διαφορά ανάμεσα τους. Αυτό δεν είναι σωστό. Η εξάλειψη της ουσιαστικής διαφοράς ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία δεν μπορεί να οδηγήσει στην εξάλειψη κάθε διαφοράς ανάμεσα τους.
Κάποια διαφορά, αν και όχι ουσιαστική, οπωσδήποτε θα παραμείνει, μια και υπάρχει διαφορά στις συνθήκες δουλειάς στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία. Ακόμα και μέσα στη βιομηχανία, αν πάρουμε υπόψη μας τους διαφόρους κλάδους της, οι συνθήκες δουλειάς δεν είναι παντού οι ίδιες: οι συνθήκες δουλειάς, π.χ., των ανθρακωρύχων διαφέρουν από τις συνθήκες δουλειάς των εργατών ενός μηχανοποιημένου εργοστάσιου παπουτσιών, οι συνθήκες δουλειάς των μεταλλωρύχων διαφέρουν από τις συνθήκες δουλειάς των μηχανουργών. Αν αυτό είναι σωστό, τότε για ένα λόγο παραπάνω θα πρέπει να διατηρηθεί κάποια διαφορά ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία.
Το ίδιο ακριβώς πρέπει να πούμε για τη διαφορά ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία. Η ουσιαστική διαφορά ανάμεσα τους με την έννοια του χάσματος στο πολιτιστικό-τεχνικό επίπεδο ασφαλώς θα εξαφανιστεί. Όμως, κάποια διαφορά, αν και όχι ουσιαστική, παρ’ όλα αυτά θα διατηρηθεί έστω και για μόνο το λόγο ότι οι συνθήκες δουλειάς του διοικητικού προσωπικού των επιχειρήσεων δεν είναι ίδιες με τις συνθήκες δουλειάς των εργατών.
Οι σύντροφοι που υποστηρίζουν το αντίθετο είναι πιθανό να στηρίζονται σε μια γνωστή διατύπωση σε μερικές μου ομιλίες, όπου γίνεται λόγος για εξάλειψη της διαφοράς ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία, δίχως την επεξήγηση ότι πρόκειται για την εξάλειψη της ουσιαστικής, και όχι κάθε διαφοράς. Οι σύντροφοι κατάλαβαν με τέτοιον ακριβώς τρόπο τη διατύπωση μου, προϋποθέτοντας ότι σημαίνει την εξάλειψη κάθε διαφοράς. Όμως, αυτό πάει να πει ότι η διατύπωση δεν ήταν ακριβής, δεν ήταν ικανοποιητική. Πρέπει να την απορρίψουμε και να την αντικαταστήσουμε με μια άλλη διατύπωση, που να μιλάει για την εξάλειψη των ουσιαστικών διαφορών και τη διατήρηση των μη ουσιαστικών διαφορών ανάμεσα στη βιομηχανία και την αγροτική οικονομία, ανάμεσα στην πνευματική και τη σωματική εργασία.
