3. Ο νόμος της αξίας στο σοσιαλισμό
Μερικές φορές ρωτούν: υπάρχει, άραγε, και ενεργεί στη χώρα μας, στο σοσιαλιστικό μας καθεστώς, ο νόμος της αξίας;
Ναι, υπάρχει και ενεργεί. Εκεί όπου υπάρχουν εμπορεύματα και εμπορευματική παραγωγή δεν μπορεί να μην υπάρχει και ο νόμος της αξίας. Στη χώρα μας, η σφαίρα ενέργειας του νόμου της αξίας εκτείνεται πριν απ’ όλα στην εμπορευματική κυκλοφορία, στην ανταλλαγή των εμπορευμάτων μέσω της αγοράς -πώλησης, στην ανταλλαγή κατά κύριο λόγο εμπορευμάτων ατομικής κατανάλωσης. Εδώ, στην περιοχή αυτή, ο νόμος της αξίας διατηρεί, φυσικά μέσα σε ορισμένα όρια, το ρόλο του ρυθμιστή.
Όμως, η ενέργεια του νόμου της αξίας δεν περιορίζεται στη σφαίρα της εμπορευματικής κυκλοφορίας. Επεκτείνεται, επίσης, στην παραγωγή. Είναι αλήθεια ότι ο νόμος της αξίας δεν παίζει ρυθμιστικό ρόλο στη σοσιαλιστική μας παραγωγή, παρ’ όλα αυτά, όμως, επιδρά πάνω στην παραγωγή κι αυτό δεν μπορεί να μην το πάρει κανείς υπόψη του στη διεύθυνση της παραγωγής. Το γεγονός είναι ότι τα καταναλωτικά προϊόντα που είναι απαραίτητα για να αναπληρώσουν την εργατική δύναμη που ξοδεύεται στη διάρκεια της παραγωγής, παράγονται στη χώρα μας και πραγματοποιούνται σαν εμπορεύματα, που υπόκεινται στην ενέργεια του νόμου της αξίας. Κι εδώ ακριβώς γίνεται φανερή η επίδραση του νόμου της αξίας πάνω στην παραγωγή. Σε σχέση μ’ αυτό στις επιχειρήσεις έχουν πρακτική σημασία ζητήματα τέτοια, όπως είναι το ζήτημα του οικονομικού προϋπολογισμού και της αποδοτικότητας, το ζήτημα του κόστους της παραγωγής, το ζήτημα των τιμών κλπ. Για το λόγο αυτό, οι επιχειρήσεις μας δεν μπορούν να ενεργούν και δεν πρέπει να ενεργούν δίχως να παίρνουν υπόψη τους το νόμο της αξίας.
Είναι, άραγε, καλό αυτό; Δεν είναι και κακό. Στις τωρινές συνθήκες μας αυτό πραγματικά δεν είναι κακό, γιατί διαπαιδαγωγεί τους οικονομολόγους μας στο πνεύμα της ορθολογιστικής διεύθυνσης της παραγωγής και τους διδάσκει.
Δεν είναι κακό, γιατί μαθαίνει τους οικονομολόγους μας να υπολογίζουν τα παραγωγικά μεγέθη, να τα υπολογίζουν με ακρίβεια και να παίρνουν υπόψη τους, επίσης, με ακρίβεια τα ίδια τα πράγματα στην παραγωγή, και να μην ασχολούνται με φλυαρίες για «κατά προσέγγιση αριθμούς», που τους παίρνουν ξεκάρφωτα.
Δεν είναι κακό, γιατί μαθαίνει τους οικονομολόγους μας να ερευνούν, να βρίσκουν και να χρησιμοποιούν λανθάνουσες δυνατότητες που είναι κρυμμένες μέσα στην παραγωγή και να μην τις ποδοπατούν. Δεν είναι κακό, γιατί μαθαίνει τους οικονομολόγους μας να βελτιώνουν συστηματικά τις μεθόδους παραγωγής, να κατεβάζουν το κόστος παραγωγής, να καταστρώνουν τον οικονομικό προϋπολογισμό και να πετυχαίνουν την αποδοτικότητα των επιχειρήσεων. Είναι ένα καλό πρακτικό σχολειό, που επιταχύνει την ανάπτυξη των οικονομικών μας στελεχών και τη μετατροπή τους σε πραγματικούς καθοδηγητές της σοσιαλιστικής παραγωγής στο σημερινό στάδιο ανάπτυξης.
Το κακό δεν είναι ότι ο νόμος της αξίας επιδρά στην παραγωγή μας. Το κακό είναι ότι οι οικονομολόγοι μας και αυτοί που φτιάχνουν τα πλάνα, με λίγες εξαιρέσεις, δεν ξέρουν καλά τις επιδράσεις του νόμου της αξίας, δεν τις μελετούν και δεν ξέρουν να τις παίρνουν υπόψη τους στους υπολογισμούς τους. Έτσι ακριβώς εξηγείται και η σύγχυση εκείνη που εξακολουθεί να βασιλεύει στη χώρα μας πάνω στο ζήτημα της πολιτικής των τιμών. Να ένα από τα πολλά παραδείγματα.
Πριν από λίγο καιρό είχε αποφασιστεί να ρυθμιστούν προς το συμφέρον της βαμβακοκαλλιέργειας οι σχέσεις ανάμεσα στις τιμές του μπαμπακιού και του σπόρου, να καθοριστούν με περισσότερη ακρίβεια οι τιμές του σπόρου που πουλιέται στους βαμβακοκαλλιεργητές και να αυξηθούν οι τιμές του μπαμπακιού που παραδίνονται στο κράτος.
Σχετικά μ’ αυτό, οι οικονομολόγοι μας και αυτοί που φτιάχνουν τα πλάνα έκαναν μια πρόταση που δεν μπορούσε παρά να εκπλήξει τα μέλη της ΚΕ, γιατί σύμφωνα με την πρόταση αυτή η τιμή ενός τόνου σπόρου προτεινόταν να είναι σχεδόν η ίδια με την τιμή ενός τόνου μπαμπακιού, και επιπρόσθετα η τιμή ενός τόνου σπόρου ήταν εξισωμένη με την τιμή ενός τόνου ψημένου ψωμιού.
Όταν τα μέλη της ΚΕ τους παρατήρησαν ότι η τιμή ενός τόνου ψημένου ψωμιού πρέπει να είναι ψηλότερη από την τιμή ενός τόνου σπόρων, μια που χρειάζονται πρόσθετα έξοδα για το άλεσμα και το ψήσιμο, ότι το μπαμπάκι γενικά στοιχίζει κατά πολύ ακριβότερα από το σπόρο, πράγμα που μαρτυρούν και οι διεθνείς τιμές του μπαμπακιού και του σπόρου, οι εισηγητές της πρότασης δεν μπόρεσαν να πουν τίποτα το κατανοητό. Μπροστά σ’ αυτήν την κατάσταση, η ΚΕ χρειάστηκε να πάρει την υπόθεση στα χέρια της, να κατεβάσει τις τιμές του σπόρου και να υψώσει τις τιμές στο μπαμπάκι. Τι θα γινόταν, αν η πρόταση αυτών των συντρόφων έπαιρνε νομική ισχύ; Θα καταστρέφαμε τους βαμβακοκαλλιεργητές και θα μέναμε δίχως μπαμπάκι.
Σημαίνουν όμως, άραγε, όλα αυτά ότι η επενέργεια του νόμου της αξίας έχει στη χώρα μας τέτοια έκταση, όπως στον καπιταλισμό, ότι ο νόμος της αξίας παρουσιάζεται σ’ εμάς σαν ρυθμιστής της παραγωγής; Όχι, δε σημαίνουν αυτό. Στην πραγματικότητα, η σφαίρα ενέργειας του νόμου της αξίας στο δικό μας οικονομικό καθεστώς περιορίζεται αυστηρά και μπαίνει μέσα σε καθορισμένα πλαίσια. Έχουμε ήδη πει και παραπάνω ότι η σφαίρα ενέργειας της εμπορευματικής παραγωγής στο δικό μας καθεστώς είναι περιορισμένη και τοποθετημένη μέσα σε πλαίσια. Το ίδιο ακριβώς πρέπει να πούμε και για τη σφαίρα ενέργειας του νόμου της αξίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η μη ύπαρξη ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και η κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής τόσο στην πόλη όσο και στο χωριό δεν μπορεί παρά να περιορίζουν τη σφαίρα ενέργειας του νόμου της αξίας και το βαθμό της επίδρασης του πάνω στην παραγωγή.
Προς την ίδια, επίσης, κατεύθυνση επενεργεί ο νόμος της ισόμετρης (αναλογικής) ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, που έχει αντικαταστήσει το νόμο του ανταγωνισμού και της αναρχίας στην παραγωγή.
Προς την ίδια, επίσης, κατεύθυνση επενεργούν τα χρονιάτικα και πεντάχρονα πλάνα μας και γενικά ολόκληρη η οικονομική μας πολιτική, που στηρίζονται πάνω στις απαιτήσεις του νόμου της ισόμετρης ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας.
Όλα αυτά παρμένα μαζί μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η σφαίρα ενέργειας του νόμου της αξίας είναι στη χώρα μας αυστηρά περιορισμένη και ο νόμος της αξίας δεν μπορεί στο δικό μας καθεστώς να παίξει το ρόλο του ρυθμιστή της παραγωγής.
Έτσι ακριβώς εξηγείται κι εκείνο το «εκπληκτικό» γεγονός ότι παρά την αδιάκοπη και θυελλώδη ανάπτυξη της σοσιαλιστικής μας παραγωγής, ο νόμος της αξίας στη χώρα μας δεν οδηγεί σε κρίσεις υπερπαραγωγής, τη στιγμή που ο ίδιος ο νόμος της αξίας με την πλατιά σφαίρα ενέργειας του στον καπιταλισμό, παρά τους χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγής στις καπιταλιστικές χώρες, οδηγεί σε περιοδικές κρίσεις υπερπαραγωγής.
Λένε ότι ο νόμος της αξίας είναι ένας σταθερός νόμος, υποχρεωτικός για όλες τις περιόδους της ιστορικής εξέλιξης, ότι και αν ο νόμος της αξίας χάσει την ισχύ του σαν ρυθμιστή των σχέσεων ανταλλαγής στην περίοδο της δεύτερης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας, όμως θα διατηρήσει σ’ αυτή τη φάση εξέλιξης την ισχύ του σαν ρυθμιστή των σχέσεων ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της παραγωγής, σαν ρυθμιστή της κατανομής της εργασίας ανάμεσα στους κλάδους της παραγωγής.
Αυτό είναι ολότελα λάθος. Η αξία, όπως και ο νόμος της αξίας, είναι μια ιστορική έννοια, συνδεμένη με την ύπαρξη της εμπορευματικής παραγωγής. Με την εξαφάνιση της εμπορευματικής παραγωγής θα εξαφανιστούν και η αξία με τις μορφές της και ο νόμος της αξίας.
Στη δεύτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας, το ποσό της εργασίας που ξοδεύεται για την παραγωγή προϊόντων θα μετριέται όχι με τρόπο έμμεσο, όχι μέσω της αξίας και των μορφών της, όπως συμβαίνει στην εμπορευματική παραγωγή, αλλά απευθείας και άμεσα – με το ποσό του χρόνου, με τον αριθμό των ωρών που ξοδεύονται στην παραγωγή των προϊόντων. Κι όσον αφορά την κατανομή της εργασίας ανάμεσα στους κλάδους της παραγωγής, αυτή θα ρυθμίζεται όχι από το νόμο της αξίας, που χάνει την ισχύ του σ’ αυτή την περίοδο, αλλά από το μέγεθος των αναγκών της κοινωνίας σε προϊόντα. Η κοινωνία αυτή θα είναι μια κοινωνία, όπου η παραγωγή θα ρυθμίζεται από τις ανάγκες της κοινωνίας, και ο υπολογισμός των αναγκών της κοινωνίας θ’ αποκτήσει πρωταρχική σημασία για τα όργανα που θα καθορίζουν τα πλάνα.
Είναι εντελώς λαθεμένη, επίσης, η γνώμη ότι στο τωρινό μας οικονομικό καθεστώς, στην πρώτη φάση ανάπτυξης της κομμουνιστικής κοινωνίας, ο νόμος της αξίας ρυθμίζει τάχατες τις «αναλογίες» κατανομής της εργασίας ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της παραγωγής. Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε θα ήταν ακατανόητο γιατί να μην αναπτύσσουν στη χώρα μας, όσο παίρνει, την ελαφριά βιομηχανία, σαν την πιο αποδοτική, και να μην της δίνουν προτεραιότητα σε σχέση με τη βαριά βιομηχανία, που παρουσιάζεται συχνά λιγότερο αποδοτική και πολλές φορές καθόλου αποδοτική.
Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε θα ήταν ακατανόητο, γιατί να μην κλείνουν στη χώρα μας μια σειρά από επιχειρήσεις βαριάς βιομηχανίας, που δεν είναι ακόμη αποδοτικές, όπου η δουλειά των εργατών δε δίνει «το απαιτούμενο αποτέλεσμα», και να μην ανοίγουν νέες επιχειρήσεις της ασφαλώς αποδοτικής ελαφριάς βιομηχανίας, όπου η δουλειά των εργατών θα μπορούσε να δώσει «μεγαλύτερο αποτέλεσμα».
Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε είναι ακατανόητο, γιατί στη χώρα μας να μη μεταφέρονται οι εργάτες από τις επιχειρήσεις με μικρή απόδοση παρ’ όλο που είναι πολύ ωφέλιμες για τη λαϊκή οικονομία, σε επιχειρήσεις πιο αποδοτικές, σύμφωνα με το νόμο της αξίας, που τάχατες ρυθμίζει τις «αναλογίες» της κατανομής της εργασίας ανάμεσα στους κλάδους της παραγωγής.
Είναι φανερό ότι βαδίζοντας στα ίχνη αυτών των συντρόφων, θα μας χρειαζόταν να αρνηθούμε την προτεραιότητα στην παραγωγή μέσων παραγωγής, για όφελος της παραγωγής μέσων κατανάλωσης. Και τι σημαίνει να αρνηθούμε την προτεραιότητα στην παραγωγή μέσων παραγωγής; Σημαίνει να εκμηδενίσουμε τη δυνατότητα αδιάκοπης επέκτασης της λαϊκής μας οικονομίας, γιατί θα ήταν αδύνατο να πραγματοποιούμε αδιάκοπη επέκταση της λαϊκής οικονομίας δίχως να δίνουμε συγχρόνως προτεραιότητα στην παραγωγή μέσων παραγωγής.
Οι σύντροφοι αυτοί ξεχνάνε ότι ο νόμος της αξίας μπορεί να είναι ρυθμιστής της παραγωγής μονάχα στον καπιταλισμό, όταν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, όταν υπάρχει ανταγωνισμός, αναρχία στην παραγωγή, κρίσεις υπερπαραγωγής. Ξεχνούν ότι η σφαίρα ενέργειας του νόμου της αξίας είναι σ’ εμάς περιορισμένη, επειδή υπάρχει κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, επειδή ενεργεί ο νόμος της ισόμετρης ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας, επομένως είναι περιορισμένη και από τα χρονιάτικα και πεντάχρονα πλάνα μας που είναι μια κατά προσέγγιση αντανάκλαση των απαιτήσεων του νόμου αυτού.
Μερικοί σύντροφοι βγάζουν από αυτό το συμπέρασμα ότι ο νόμος της ισόμετρης ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας και η σχεδιοποίηση της λαϊκής οικονομίας εκμηδενίζουν την αρχή της αποδοτικότητας της παραγωγής. Αυτό είναι εντελώς λάθος. Τα πράγματα συμβαίνουν ακριβώς αντίθετα. Αν πάρουμε την αποδοτικότητα όχι από την άποψη των μεμονωμένων επιχειρήσεων είτε κλάδων της παραγωγής και όχι στην περίοδο μιας χρονιάς, αλλά από την άποψη ολόκληρης της λαϊκής οικονομίας και σε περίοδο, ας πούμε, 10-15 χρόνων, που θα ήταν η μοναδικά σωστή αντιμετώπιση του ζητήματος, τότε η προσωρινή και ασταθής αποδοτικότητα των μεμονωμένων επιχειρήσεων ή κλάδων παραγωγής δεν μπορεί με κανέναν τρόπο να συγκριθεί μ’ εκείνη την ανώτερη μορφή σταθερής και μόνιμης αποδοτικότητας, που μας δίνουν οι ενέργειες του νόμου της ισόμετρης ανάπτυξης της λαϊκής οικονομίας και η σχεδιοποίηση της λαϊκής οικονομίας, που μας εξασφαλίζουν αδιάκοπη άνοδο της λαϊκής οικονομίας με γρήγορους ρυθμούς, ενώ μας απαλλάσσουν από τις περιοδικές οικονομικές κρίσεις που καταστρέφουν τη λαϊκή οικονομία και προκαλούν στην κοινωνία κολοσσιαίες υλικές ζημιές.
Με δυο λόγια: δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι στις τωρινές σοσιαλιστικές μας συνθήκες παραγωγής ο νόμος της αξίας δεν μπορεί να είναι «ρυθμιστής των αναλογιών» στην κατανομή της εργασίας ανάμεσα στους διάφορους κλάδους παραγωγής.
