γράφει ο Χρήστος Μιάμης
1. Εισαγωγικά στοιχεία
Ο Γιόχαν Φίχτε (Johann Gottlieb Fichte 1762-1814) αποτέλεσε μία εμβληματική φυσιογνωμία του γερμανικού Ιδεαλισμού. Με τα γραπτά αλλά και με την εν γένει φιλοσοφική του θεώρηση επηρέασε καθοριστικά όχι μόνο τον Γερμανικό αλλά και το Ευρωπαϊκό ρεύμα του Ιδεαλισμού. Η θεώρηση του Φίχτε σχετικά με την Γαλλική Επανάσταση δεν μπορεί να ιδωθεί σε διάσταση προς την γενικότερη φιλοσοφική και θεωρητική του οπτική σχετικά με τα δεσπόζοντα ζητήματα του Κράτους, της κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας, της φύσης της επαναστατικής διαδικασίας. Ταυτόχρονα αποτελεί αδήριτη αναγκαιότητα, να περιγραφεί σε αδρές γραμμές το ιστορικό και γεωπολιτικό πλαίσιο στο οποίο επωάζεται και κυοφορείται το θεωρητικό και φιλοσοφικό σχήμα του Φίχτε τόσο για τα γενικότερα ζητήματα όσο και κυρίως για την φυσιογνωμία και τον ιστορικό ρόλο της Γαλλικής Επανάστασης.
Ενδεικτικό της άρρηκτης ιστορικής σχέσης που αναπτύχθηκε ανάμεσα στο ρεύμα του Γερμανικού ιδεαλισμού και την Γαλλική Επανάσταση είναι η απόφανση του Χέρμπερτ Μαρκούζε, ότι ο Γερμανικός Ιδεαλισμός μπορεί να θεωρηθεί ως η θεωρία της Γαλλικής Επανάστασης, καθώς επηρεάστηκε βαθιά από τα προτάγματα αυτής, αντλώντας και εξάγοντας θεμελιώδη φιλοσοφικά, πολιτικά, και ιστορικά συμπεράσματα1. Ο Φίχτε ως ένας από τους πυλώνες του γερμανικού ιδεαλισμού συνέδραμε στην θεωρητική σχηματοποίηση του σε ένα φιλοσοφικό ρεύμα που λειτούργησε και συνεχίζει να λειτουργεί ως καλειδοσκόπιο για την ανάγνωση και πρόσληψη των κελευσμάτων της Γαλλικής Επανάστασης.
Η μετουσίωση του Φίχτε σε καθοριστική μορφή έκφρασης του Γερμανικού ιδεαλισμού πραγματώνεται ως απόρροια της συνάντησης του με τον Καντ, ο οποίος συνέδραμε στον μέγιστο βαθμό ώστε να απαγκιστρωθεί ο Φίχτε, από τα δεσμά ενός θρησκευτικού ντετερμινισμού απόρροια εν πολλοίς, της σύνδεσής του, με την Λουθηρανική εκκλησία. Ο Καντ θα επιδράσει με τρόπο ρηξικέλευθο στη δημιουργία του φιλοσοφικού του συστήματος του Φίχτε, που αποτέλεσε μια αναθεωρημένη και αναγεννημένη μορφή του υπερβατικού ιδεαλισμού. Το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο του εν λόγω φιλοσοφικού συστήματος ήταν η απόπειρα του Φίχτε να αναδείξει την έννοια της υποκειμενικότητας, «το καθαρό Εγώ», όπως ο ίδιος το ονόμαζε, σε πρωταρχική ύλη της ανθρώπινης ύπαρξης.2
Η είσοδος του Γιόχαν Φίχτε, στην φιλοσοφική σκέψη πραγματοποιείται το 1793, με το έργο του «Κριτική κάθε Αποκάλυψης» το οποίο εκδίδεται με τη βοήθεια του Καντ. Το έργο του κάνει αίσθηση και τον καθιστά γνωστό τόσο εντός όσο και εκτός των φιλοσοφικών κύκλων.
Η θεωρητική και φιλοσοφική σκέψη του Φίχτε, χαρακτηρίστηκε από την εμμένεια της ιστορίας, με την έννοια ότι επηρεάστηκε εξαιρετικά από το εύρος, την διάσταση κοινωνική, πολιτική και φιλοσοφική της Γαλλικής Επανάστασης, σε βαθμό τέτοιο που θεωρήθηκε ακόμη και ως χαρακτηριστική «γιακωβίνικη φυσιογνωμία στη Γερμανία»3. Χαρακτηριστικό της άοκνης και διαρκούς ενασχόλησης του με την Γαλλική Επανάσταση είναι ότι το 1793 στη Ζυρίχη έγραψε δύο έργα για τη Γαλλική Επανάσταση, «Αποκατάσταση της ελευθερίας της σκέψης των ηγεμόνων της Ευρώπης» και «Συμβολή στη Διόρθωση της Κρίσης του Κοινού για τη Γαλλική Επανάσταση».4
Ειδικότερα στο δεύτερο έργο του, ο Φίχτε, υπήρξε υπερασπιστής των αρχών της Γαλλικής Επανάστασης, του ιστορικού, κοινωνικού και πολιτικού φορτίου που αυτή έφερε, έστω και αν διατήρησε μια διαφορετική οπτική σχετικά με τις πρακτικές που χρησιμοποιήθηκαν εκ μέρους των Γάλλων Επαναστατών. Ταυτόχρονα αποπειράθηκε να σκιαγραφήσει την ατομική του οπτική σχετικά με τον αναπόδραστα ουσιαστικό ρόλο που διαδραματίζει η κρατική ισχύς, χωρίς ωστόσο να αποκλίνει από την θέση του περί του αναπαλλοτρίωτου δικαιώματος της επανάστασης.
Αυτή η αντιφατική απόπειρα σύζευξης, της αποδοχής της επαναστατικής διαδικασίας ως μια ιστορικά, κοινωνικά και πολιτικά αναπαλλοτρίωτης επιλογής, περίπου αναγκαίας για την εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, με την απόρριψη των βίαιων μεθόδων πραγμάτωσης αυτής, αποτέλεσε το κυρίαρχο διακύβευμα του θεωρητικού και φιλοσοφικού έργου του Γ. Φίχτε, το οποίο γίνεται εξαιρετικά διαυγές στο έργο του, Considerations sur la Revolution Francaise, 1793 (Στοχασμοί σχετικά με την Γαλλική Επανάσταση) , Paris, Payot, 19745, στο οποίο επιλέγει τον δρόμο της υπεράσπισης της Γαλλικής Επανάστασης, όχι μόνο αυτής ως αυτοτελές γεγονός αλλά και της επανάστασης ως δεσπόζον γεγονός της ανθρώπινης πράξης, που βρίσκει την συνεκτική και ταυτόχρονα ολιστική έκφρασή της στις επαναστατικές διεργασίες στην Γαλλία που επηρεάζουν το σύνολο της Ευρωπαϊκής ηπείρου.
Το κυρίαρχο διακύβευμα λοιπόν είναι, να αναδειχθεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό, η συνολική θέση και στάση του Γ. Φίχτε σχετικά με την Γαλλική επανάσταση, με την σημασία και τα αποτελέσματα αυτής για την ίδια την ιστορική κοινωνική εξέλιξη. Σε αυτό το σημείο είναι ωστόσο ανάγκη, να σημειωθεί η γερμανική ιδιαιτερότητα που διατρέχει το σύνολο της σκέψης του Φίχτε σχετικά με την Γαλλική επανάσταση, καθώς τόσο ο ίδιος όσο και ο Ι.Καντ, αν και ήταν φανατικοί υποστηρικτές των επιλογών των Γάλλων επαναστατών, ακόμη και όταν αυτές εισήλθαν στο στάδιο των γιακωβίνικων πρακτικών, εκτιμούσαν ότι μια επανάσταση με τα χαρακτηριστικά και την φυσιογνωμία του γαλλικού μοντέλου, δεν ήταν εφικτή στην περίπτωση της Γερμανίας.
Σε κάθε περίπτωση Καντ και Φίχτε αποτέλεσαν την δισυπόστατη έκφραση του επαναστατικού γαλλικού πνεύματος εντός της Γερμανίας ενώ παρέτειναν πιστοί θιασώτες του ακόμη και στην περίοδο της τρομοκρατίας, η οποία ανέστρεψε σε σημαντικό βαθμό το ρεύμα συμπάθειας προς την Γαλλική επανάσταση που είχε διαμορφωθεί σε όλη την Ευρώπη, αλλά και στην Γερμανία6. Ειδικότερα σε ότι αφορά στον Φίχτε η Γαλλική επανάσταση αποτέλεσε την ιστορική έκφραση , την εμπειρική ολοκλήρωση του φιλοσοφικού του συστήματος, με την έννοια ότι θέτοντας -η Γαλλική Επανάσταση- στο επίπεδο της πράξης το ζήτημα της ανθρώπινης ελευθερίας, της ελευθερίας του υποκείμενου να πράττει ιστορία, ανέδειξε με εξαιρετική ενάργεια το κυρίαρχο φιλοσοφικό ζήτημα -που πρωταρχικά καθορίζει την σκέψη του Φίχτε- σχετικά με την φύση του υποκειμένου, την φύση του εγώ που σύμφωνα με τον Φίχτε μπορεί να αυτοπραγματωθεί ως ενεργό Εγώ, μέσω της ελευθερίας, δηλαδή, μόνο μέσω της δυνατότητάς του να σκέφτεται, να πράττει και να δρα, εντός ενός πλαισίου αδιαπραγμάτευτης ελευθερίας7.
Όπως χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Φίχτε αποφαίνεται, «Ο άνθρωπος ούτε πωλείται, ούτε παραχωρείται, δεν πρέπει να ανήκει σε κανέναν παρά μόνον στον εαυτό του, είναι ελεύθερος και πρέπει να μείνει ελεύθερος».8
Η συγκεκριμένη αποστροφή του Φίχτε, περικλείει εντός της, με τρόπο συνεκτικό και ταυτόχρονα θεωρητικά και φιλοσοφικά εκτατικό, την ομολογημένη στάση του σχετικά με το δικαίωμα στην ατομική ελεύθερη βούληση και πράξη που αποτελεί ταυτόχρονα πυλώνα της φιλοσοφικής του σκέψης αλλά και αναβλύζουσα πηγή δύναμης για την Γαλλική επανάσταση, όπως και για κάθε επανάσταση.
Στόχος λοιπόν και βασική επιδίωξη είναι να αναψηλαφιστούν τα φιλοσοφικά χνάρια της σκέψης του Φίχτε στο σώμα της Γαλλικής επανάστασης, όπως και συνολικότερα να αναλυθεί καθοριστική επίδραση του γερμανικού Ιδεαλισμού -του οποίου ο Φίχτε υπήρξε συν-διαμορφωτής- στην ιστορικά εξελικτική διαμόρφωση μιας θεωρίας της επαναστατικής διαδικασίας, ως αμετάκλητης επιλογής ενός ιστορικού υποκειμένου που δεν μπορεί να πραγματώσει το ελεύθερο Εγώ του , παρά μόνο, κάνοντας χρήση της επιλογής της ελευθερίας.
-
Είναι ο Johann Gottlieb Fichte, Γιακωβίνος9;
Η απάντηση πρέπει να είναι σαφής. Ο Φίχτε δεν υπήρξε ποτέ Γιακωβίνος10, ακριβώς γιατί ποτέ δεν μπόρεσε να δραπετεύσει από τη σκιά της κριτικής φιλοσοφίας του Καντ. Ωστόσο ο Φίχτε υπήρξε ένας μετριοπαθής επαναστάτης, μια φυσιογνωμία αντίστασης στην αδιάλλακτη, συστημική οπτική της σύγχρονής του, γερμανικής διανόησης απέναντι στην Γαλλική επανάσταση, αλλά και απέναντι σε κάθε επανάσταση11.
Όταν στο λυκόφως της δεκαετίας του 1790, η Γαλλική Eπανάσταση εισέρχεται στην περίοδο της τρομοκρατίας12, αναφύεται με τον πιο καθαρό τρόπο η εμμενής αντίφαση της σκέψης του Φίχτε. Ενώ δεν υπαναχωρεί ούτε βήμα από την θέση υπεράσπισης των Γάλλων επαναστατών, διατηρεί μια κριτική στάση αναφορικά με τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για την εδραίωση των επαναστατικών επιδιώξεων στην Γαλλία. Σε αυτό το σημείο στην σκέψη του Φίχτε εμφανίζεται, η θεμελιώδης πολεμική διαλεκτική μέσων και σκοπού, καθώς προκύπτει το διττό ερώτημα τόσο αναφορικά με την νομιμοποίηση της επανάστασης σε σχέση με τους σκοπούς που ευαγγελίζεται, όσο και η ηθική δικαιολόγηση των μέσων που χρησιμοποιούνται για την πραγμάτωση της επανάστασης που αντλεί την ηθική της νομιμοποίηση, από την στοχοπροσήλωση στους σκοπούς, που την καθιστούν τελεολογικά αναγκαία13.
Ο Φίχτε σε καμία στιγμή της φιλοσοφικής του διαδρομής, δεν θα υιοθετήσει άκριτα τις τρομοκρατικές μεθόδους της Γαλλικής επανάστασης, όχι ως απόρροια ενός ηθικοπλαστικού γερμανικού ιδεαλιστικού προτάγματος, αλλά ως συνθετικό απόσταγμα μιας κριτικής φιλοσοφικής θεώρησης, έκφραση μιας διπολικής επίδρασης τόσο από την σκέψη του Καντ όσο και από τα πολιτικά και φιλοσοφικά προτάγματα του Ρουσσώ14. Καθώς ο Φίχτε αποπειράται να ανανεώσει και να αναπροσαρμόσει την καντιανή Ηθική, ενώ παράλληλα επιδιώκει στο να εντάξει εντός του δικού του φιλοσοφικού οικοδομήματος της Ρουσσωϊκή συμβολαιακή θεώρηση. Πρόκειται για εξαιρετικά σύνθετο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον εγχείρημα, δεδομένου ότι αυτό δρομολογείται εντός του γερμανικού κοινωνικού και πολιτικού πεδίου που διαφοροποιείται καθοριστικά από τα πυρηνικά χαρακτηριστικά της υπόλοιπης Ευρώπης και κυρίως της Γαλλίας.
Από αυτή την σκοπιά ο Φίχτε, παραμένει ένας φανατικός υπερασπιστής και συνειδητός υποστηρικτής της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, δηλαδή των πρωτογενών κελευσμάτων αυτής, παραμένοντας ταυτόχρονα στην όχθη της σφοδρής κριτικής και αντιπαράθεσης με τους εκπροσώπους κοινωνικούς, πολιτικούς και φιλοσοφικούς της καθεστηκυίας φεουδαρχικής τάξης, που διατηρούν μια διαυγή εχθρική στάση απέναντι στην Γαλλική επανάσταση και τους σκοπούς της. Αυτή είναι και η κυρίαρχη διαφορά του Φίχτε με την συστημική γερμανική διανόηση, η οποία αντίκειται στην ουσία των σκοπών της Γαλλικής επανάστασης, ενώ ο Φίχτε διατηρεί μια κριτική στάση απέναντι στις μεθόδους θεωρώντας ότι αυτές, υποτάσσουν την δύναμη των σκοπών της επανάστασης αλλά και της ίδιας της επανάστασης, στην εργαλειακή μεθοδολογία πραγμάτωσης αυτής, υποσκάπτοντας τελικά το ουσιαστικό μήνυμα της επανάστασης.
Είναι δηλαδή η κριτική του Φίχτε, μια κριτική στην άνευ όρων παράδοση του περιεχομένου της επανάστασης στην μορφολογική απόδοση αυτής.
Ο Φίχτε δεν υπερασπίζεται την βία της Γαλλικής επανάστασης, αλλά κατανοεί πλήρως και με τρόπο ολιστικό τις αιτίες που οδήγησαν στην γαλλική επανάσταση που ταυτίζονται σε τελική ανάλυση, με τις αιτίες που γεννούν την βίαιη έκφραση αυτής, απέναντι σε ένα καθεστώς που αρνείται να παραχωρήσει ακόμη και ψήγματα ελευθερίας στους “αβράκωτους” της Ευρώπης. Αντιτίθεται στην τρομοκρατική βία αλλά δεν θεωρεί ότι το ανθρώπινο δικαίωμα στην επανάσταση, δηλαδή το δικαίωμα στην ελευθερία είναι δυνατόν, να υποσκελισθεί από τις μεθόδους -έστω και λανθασμένες- που χρησιμοποιούνται, στην προσπάθεια εδραίωσής του. Το ιστορικό εγχείρημα της επανάστασης είναι για τον Φίχτε η διαρκής έκφραση της αέναης διεκδίκησης ενός παρόντος αλλά και ενός μέλλοντος ατομικής ελευθερίας.
Οι δρόμοι που περπατά ίσως να είναι διαφορετικοί από αυτούς που διασχίζει η καλπάζουσα Γαλλική Επανάσταση, αλλά στο τέλος της διαδρομής, ο σκοποί είναι συναντώνται.
Η φιλοσοφική ιδιαιτερότητα του Φίχτε, κυοφορείται εντός του κανονιστικού πλαισίου που θέτει η γερμανική γεωπολιτική και φιλοσοφική ιδιαιτερότητα. Στην Γερμανία θεωρείται ένα γιακωβίνος που ευαγγελίζεται τον μεσσιανισμό της επανάστασης, σε μια προσπάθεια να διαρρήξει το άκαμπτο κοινωνικοπολιτικό και φιλοσοφικό πλαίσιο αναφοράς της ηγεμονικής διανόησης, που προσλαμβάνει την Γαλλική επανάσταση ως το αποκρυστάλλωμα κοινωνικό, πολιτικό και φιλοσοφικό μιας ραγδαίας και ανίερης, ηθικής κατάπτωσης. Η θέα των “αποσυνάγωγων” της ευρωπαϊκής κανονικότητας σκορπά τρόμο και απέχθεια στους ευγενείς και στην αριστοκρατία. Καθώς ο διακηρυγμένος σκοπός της γαλλικής επανάστασης είναι η βίαιη αποκαθήλωση των εξουσιαστικών προνομιών τους, που συνιστούν στην ολότητά τους, το πλαίσιο της κυριαρχίας τους.
Ο σκοπός του Φίχτε είναι ταυτόσημος με αυτόν των επαναστατών. Προτείνει και προκρίνει, την κατάργηση των αριστοκρατικών προνομίων, την δήμευση της εκκλησιαστικής περιουσίας, την καθολική αναπροσαρμογή του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού status quo15, ώστε στο κέντρο της νέας κατάστασης που θα επιβάλλει η επανάσταση να τοποθετηθεί η ανθρώπινη ελευθερία ως όρος αλλά και ως πηγή για την διηνεκή και απρόσκοπτη ηθική ανάπτυξη των ατόμων. Η ελευθερία δηλαδή για τον Φίχτε δεν είναι μια θεωρητική, φιλοσοφική έννοια, μια κενή επίκληση αλλά μια υπαρκτή υλική πραγματικότητα, που η πραγμάτωση της, αποτελεί μια διαρκώς παρούσα προϋπόθεση για την αέναη ηθική εξέλιξη και ανάπτυξη του ανθρώπου.
Ωστόσο ο Φίχτε θέτει και άλλον έναν όρο ιδιαίτερα σημαντικό. Θεωρεί ότι είναι αναφαίρετο, αδιαπραγμάτευτο δικαίωμα των ανθρώπων να επαναστατούν απέναντι σε μια εξουσία που δρα ως τροχοπέδη στην ικανοποίηση των ζωτικών ανθρώπινων αναγκών, εμποδίζοντας έτσι τον σκοπό της ηθικής ανάπτυξης τους16. Νομιμοποιεί λοιπόν μέσω αυτής της οπτικής την Γαλλική επανάσταση, αλλά κυρίως νομιμοποιεί την επανάσταση ως μια φυσιολογική, μια έλλογη επιλογή και δυνατότητα των ανθρώπων όταν καταστρατηγείται το δικαίωμα της ατομικής ελευθερίας άρα και η στρατηγική προοπτική της ηθικής τους ανάπτυξης, που αναδύεται ως απαράβατη προϋπόθεση επίτευξης, ενός αναγεννημένου μέσα από την οπτική του Φίχτε, νεο-καντιανού κοινωνικού, πολιτικού και φιλοσοφικού οράματος.
Σε αυτό το πλαίσιο και σε μια προσπάθεια, να επαναδιατυπωθεί η απάντηση στο βασικό ερώτημα αυτής της ενότητας, αναφορικά με τον “γιακωβινισμό” του Γ. Φίχτε, είναι αναγκαίο να διαχωρισθεί, ο Φίχτε των σκοπών από τον Φίχτε των μέσων. Ο Φίχτε που υπερασπίζεται τους σκοπούς της Γαλλικής επανάστασης είναι φιλοσοφικά και πολιτικά ένας γιακωβίνος που υπερασπίζεται το δικαίωμα στην ζωή και την ελευθερία των εξεγερμένων “αβράκωτων”. Ωστόσο ο Φίχτε των μέσων ως προς την υπεράσπιση των σκοπών, είναι ένα Γερμανός Ιδεαλιστής που προσπαθεί να εγγράψει τους σκοπούς της Γαλλικής επανάστασης εντός του ανελαστικού κοινωνικοπολιτικού και φιλοσοφικού πλαισίου του γερμανικού γεωπολιτικού υποδείγματος.
Πρόκειται για ένα εγχείρημα που φιλοσοφικά και πολιτικά δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο, είτε έλκεται είτε απωθείται, από την φιλοσοφική κοσμολογία του Φίχτε.
Βιβλιογραφία-Σημειώσεις
1 Μαρκούζε Χέρμπερτ, Λόγος και Επανάσταση, Ο Χέγκελ και η Γένεση της Κοινωνικής Θεωρίας, μετάφραση Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις ύψιλον, Αθήνα, 1985, σ. 23
2 Stanford Encyclopedia of Philosophy, Johann Gottlieb Fichte, First published Thu Aug 30, 2001; substantive revision Thu Jan 16, 2014 διαθέσιμο στο: http://plato.stanford.edu/entries/johann-fichte/, ημερομηνία πρόσβασης, 1/8/2015
3 ο.π.
4 ο.π. / « Και τα δύο κείμενα ανατυπώθηκαν στο Johann Gottlieb Fichte, Werke 1741-1794, ed. R. Lauth and H. Jacob, Gesamtansgabe der Bayerischen Akademie der Wissenschatten, I, (Struttgart 1964)» βλ. παραπομπή 1, σ.130 στο Anthony J. La Vopa, The Revelatory Moment: Fichte and the French Revolution, Cambridge University Press on behalf of Coference Group for Central European History of the American Historical Association, διατίθεται στο http://www.jstor.org/stable/4546143, ημερομηνία πρόσβασης 25/9/15
5πρόκειται για τη γαλλική μετάφραση του συγκεκριμένου έργου του Φίχτε.
6βλ. Georges Lefebvre, Η Γαλλική Επανάσταση, μετάφραση Σπύρος Μαρκέτος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2012 σ. 211 για μια εικόνα της εξάπλωσης της επανάστασης στην Ευρώπη βλ. σ.209-214, στο ίδιο
7« Στην εισαγωγή του έργου του Στοχασμοί σχετικά με τη Γαλλική Επανάσταση μας υποδεικνύει τον θεωρητικό τόπο μέσα στον οποίο γεννήθηκε η θεσμοθέτηση του υπεύθυνου ανθρώπου. Ο Φίχτε επικαλείται τον συγγραφέα του έργου ο Αιμίλιος ή περί αγωγής, όταν βλέπει στο πρόσωπο του Ρουσσώ τον άνθρωπο στον οποίο το “ανθρώπινο πνεύμα αναμετρήθηκε με τον ίδιο του τον εαυτό. (…) Ο Φίχτε θα μπορέσει με τη σειρά του να γράψει: ” ο άνθρωπος μπορεί να κάνει, αυτό που πρέπει να κάνει και όταν ισχυρίζεται ότι δεν μπορεί να κάνει κάτι, αυτό σημαίνει ότι απλά δεν θέλει να το κάνει». σ. 104 από Στοχασμοί σχετικά με τη Γαλλική Επανάσταση» παρατίθεται στο Λυκ Βινσεντί, Αγωγή και Ελευθερία Καντ και Φίχτε, μετάφραση Γιάννης Πρελορέντζος, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 1999. σ. 14-15
8 Fichte, Johann Gottlieb (1762-1814) – Considérations destinées à rectifier les jugements du public sur la Révolution française, ed Marc Richir, Paris 1974 στο La Bibliothèque nationale de France, διαθέσιμο στο http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k945574, ημερομηνία πρόσβασης 1/8/2015
9Ιακωβίνοι: « Αντιπροσωπεύοντας αρχικά μία μετριοπαθή τάση, η Λέσχη των Ιακωβίνων περιελάμβανε ένα μεγάλο φάσμα προσωπικοτήτων το 1789: τον Μιραμπώ, τον Λαφαγιέτ, και τον Ροβεσπιέρο, μεταξύ άλλων. Μετά την διάσπαση των μετριοπαθών στοιχείων το 1791, η Λέσχη άρχισε να ρέπει όλο και περισσότερο προς δημοκρατικές θέσεις. Οι Γιρονδίνοι αποχώρησαν μετά τις Σφαγές του Σεπτεμβρίου του 1792 και έπειτα μετατράπηκε σε ισχυρό κέντρο των Ορεινών. Έκλεισε μετά την 9η Θερμιδόρ, και ανασυγκροτήθηκε πολλές φορές μέχρι την οριστική της διάλυση το 1799» βλ. σ. 269 στο Ροβεσπιέρος, Αρετή και Τρομοκρατία, παρουσίαση Σλάβοϊ Ζίζεκ, μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα, 2008
10βλ. σ. 132 στο Anthony J. La Vopa, The Revelatory Moment: Fichte and the French Revolution, Cambridge University Press on behalf of Coference Group for Central European History of the American Historical Association
11βλ. σ. 132-133 ο.π.
12Τρομοκρατία: «όρος που χρησιμοποιήθηκε για να καλύψει μία πληθώρα διαφορετικών μέτρων που έλαβε το κράτος κατά την περιόδο από το καλακαίρι του 1792 εως τον Ιούλιο του 1794. Αρχικά δίχως συγκεκριμένο ειρμό, τα μέτρα αυτά έγιναν με τον καιρό όλο και πιο συστηματικά, από την στιγμή ειδικά που η Συμβατική έφερε την Τρομοκρατία στην “ημερήσια διάταξη” από τις 5 Σεπτεμβρίου 1793 και μετά. Ο νόμος της “Μεγάλης Τρομοκρατίας” της 22ας Πραιριάλ του ΄Ετους II ( 10 Ιουνίου 1794) αποτέλεσε το αποκορύφωμά της. Τα κατασταλτικά μέτρα ήταν αξεχώριστα από το πλαίσιο των εσωτερικών και εξωτερικών επιχειρήσεων ή από τα οικονομικά μέτρα που στόχο είχαν τη μεγαλύτερη ισότητα». βλ. σ. 270 στο Ροβεσπιέρος, Αρετή και Τρομοκρατία, παρουσίαση Σλαβοϊ Ζίζεκ, μετάφραση Θάνος Σαμαρτζής, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα, 2008
13βλ. σ.132-133 Anthony J. La Vopa, The Revelatory Moment: Fichte and the French Revolution, Cambridge University Press on behalf of Coference Group for Central European History of the American Historical Association
14βλ. σ. 133, 135-135, ο.π.
15βλ. σ. 132 ο.π.
16«(..) Αυτό που ενδιαφέρει τον Φίχτε είναι η θεωρία για την ηθική του Καντ. Το μήνυμα του Φίχτε είναι ριζοσπαστικό ως προς την αρχή του: οι άνθρωποι έχουν το αναφαίρετο δικαίωμα να απορρίπτουν οποιαδήποτε κυβέρνηση τους εμποδίζει από την “απόλαυση” των αναγκών τους. και είναι επίσης καθήκον τους να απορρίπτουν οποιαδήποτε κυβέρνηση στέκεται εμπόδιο στην ηθική τους ανάπτυξη. Η αμφίπλευρη όμως απόρριψη του κοινωνικού συμβολαίου από το οποίο αντλεί την εξουσία του το κράτος είναι έργο (και αποτέλεσμα) μιας ατομικής ( εθελούσιας) υποχώρησης, όχι μίας συλλογικής επανάστασης. Ο Φίχτε προειδοποιεί ότι η επιλογή της βίας θα συνιστούσε μία κατάπτωση της ηθικής». βλ. σ.133 ο.π.- οι παρενθέσεις δικές μας * το παρόν κείμενο αποτελεί ενδεικτικό μέρος μιας συνολικότερης μελέτης, που ασχολείται με την θεωρητική σχέση των Καντ- Φιχτε-Ρουσσώ
* το παρόν κείμενο αποτελεί μικρό μέρος μιας συνολικότερης μελέτης για την θεωρητική σχέση των Καντ-Φίχτε-Ρουσσώ
