Marx-Rousseau : Σημειώματα για την κοινωνική και πολιτική ελευθερία

 

Το κείμενο του Χ.Μιάμη δημοσιεύτηκε στο έκτο τεύχος της έντυπης έκδοσης του Praxis (2015)

 

 

Marx-Rousseau : Σημειώματα για την κοινωνική και πολιτική ελευθερία

 

 

του Χρήστου Μιάμη

 

 

 

Πρόλογος

 

Η σκέψη του Ρουσσώ αποτελεί σε πρωτογενές φιλοσοφικό και πολιτικό επίπεδο, αναβλύζουσα πηγή απαντήσεων για την μαρξική θεώρηση του κόσμου. Καθώς ο Ρουσσώ σε μια εποχή εξαιρετικά διαφορετική από αυτή του Καρλ Μαρξ, έθεσε πολιτικά και φιλοσοφικά ζητήματα, που αποτέλεσαν μαγιά για την εξέλιξη της πολιτικής σκέψης, δίνοντας την δυνατότητα στην μαρξική θεώρηση να πιάσει το νήμα αυτής της σκέψης στα πλαίσια μιας εποχής πολύ διαφορετικής σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο από αυτή του Ρουσσώ. Η συγκρότηση των ανθρώπινων κοινωνιών, η σχέση ατόμου – συλλογικότητας , το ζήτημα της κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας που απασχόλησαν τον Ρουσσώ στο πολυσχιδές έργο του, αποτέλεσαν εξίσου σημαντικά ζητήματα και για τον Μαρξ που έδωσε τις δικές του απαντήσεις.

Απαντήσεις που σε μεγάλο βαθμό δεν ταυτίζονται με αυτές του Ρουσσώ , ωστόσο αξιοποιούν στον μέγιστο βαθμό τις πολιτικές και φιλοσοφικές παρακαταθήκες του, ανοίγοντας νέους δρόμους τόσο στην κατανόηση της κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας, αλλά κυρίως ιχνηλατώντας νέες ατραπούς για την ανατροπή της κατεστημένης τάξης, στον δρόμο προς την κατάκτηση της ατομικής και συλλογικής ελευθερίας. Σε αυτό το πλαίσιο αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον να αναλυθεί έστω σε αδρές γραμμές και στα πυρηνικά της στοιχεία, η αντίληψη του Ρουσσώ για το κράτος και την κοινωνία, και να παρουσιαστούν οι επιδράσεις αυτής, στην κοινωνική και πολιτική σκέψη του Καρλ Μαρξ. Αυτό αποτελεί και τον στόχο της παρούσας εργασίας που θα επιχειρήσει σε εξαιρετικά πρωτόλειο επίπεδο να σκιαγραφήσει αυτή τη δι-ιστορική , διαχρονική  και δυναμική σχέση ανάμεσα στους δύο θεωρητικούς στα ζητήματα της κοινωνίας και της άσκησης της πολιτικής εξουσίας.

 

Α. Το γενικό πλαίσιο σκέψης των Marx-Rousseau

 

Ο Μαρξισμός, όπως και η συνολική πολιτική και θεωρητική σκέψη του Καρλ Μαρξ, αποτελούν αποτέλεσμα και απόρροια , του παλιρροϊκού κύματος, που δημιούργησε ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη που αφορούν την κοινωνική, πολιτική και φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου. Έχοντας ως δεδομένο ότι η εξέλιξη της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης, χαρακτηρίζεται από την οργανική εγκόλπωση προγενέστερων γεννημάτων τους και την ενδεχόμενη απόρριψη έτερων, είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε ότι το μαρξιστικό πλαίσιο έχει σε ικανό βαθμό επηρεαστεί από την θεωρητική και πολιτική σκέψη του Ρουσσώ.

Άλλωστε ο Ρουσσώ αποτέλεσε σημείο αναφοράς για την εποχή του διαφωτισμού, καθώς η θεωρητική και πολιτική του κοσμοαντίληψη, για την δόμηση της ανθρώπινης κοινωνίας, για την συγκρότηση του κράτους και τον ρόλο του ατόμου μέσα σε αυτό, τον ενέταξαν στην πρωτοπορία αυτού του ρεύματος. Ενός ρεύματος που επιχείρησε την αποκαθήλωση της «ελέω θεού εξουσίας», σε μια απόπειρα να έρθει στο κέντρο της κοινωνικής και πολιτικής θεώρησης του κόσμου το ίδιο το άτομο ως αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού όλου. Σε αυτό ακριβώς το σημείο η συνεισφορά της σκέψης του Ρουσσώ είναι πολύτιμη καθώς, κατανόησε σε ικανό βαθμό την διαλεκτική σχέση ατόμου-κοινωνίας, όπως και τον ρόλο της ελεύθερης βούλησης, ως προϋπόθεση για την υγιή ανάπτυξη και εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών.

Καθώς η πολιτική σκέψη του Ρουσσώ αγγίζει το σύνολο της πολιτικής και φιλοσοφικής ενατένισης, είναι αναγκαίο να εστιάσουμε σε δύο βασικούς πυλώνες της σκέψης τους, που θα αξιοποιηθούν ως αποδεικτικά μέσα , ώστε να επιχειρηματολογήσουμε περί της καθοριστικής επίδρασης του Ρουσσώ, σε πυρηνικές πλευρές της μαρξικής θεώρησης. Αυτοί οι δύο πυλώνες αφορούν αρχικά στον τρόπο που αντιλήφθηκε ο Ρουσσώ την δυναμική ιστορική σχέση ατόμου- κοινωνίας, και στην βαρύνουσα σημασία που προσέδωσε στην έννοια της πολιτικής ελευθερίας, της ελεύθερης βούλησης των επιμέρους ατομικοτήτων, στα πλαίσια μιας οργανωμένης πολιτικής κοινωνίας.

Σύμφωνα με τον Ρουσσώ, το άτομο στα πλαίσια της κοινωνικής ολότητας, δεν αποτελεί μια αυτόνομη, αυτόφωτη μονάδα που επιδιώκει το μέγιστο δυνατό όφελος, σε βάρος του κοινωνικού συλλογικού συμφέροντος, αλλά αντίθετα εντάσσεται οργανικά σε αυτό, μέσω της συλλογικής επιδίωξης του «κοινού καλού» που αποτελεί ταυτόχρονα όρο αλλά και προϋπόθεση για την μεγιστοποίηση του ατομικού οφέλους. Μιαν αντίληψη που εντάσσει το άτομο λειτουργικά στα πλαίσια της κοινωνικής εξέλιξης, καθιστώντας τον παράλληλα, δημιουργό της ανθρώπινης ιστορίας ως αναπόσπαστο μέρος της συλλογικής κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Στην σκέψη του Ρουσσώ το άτομο δεν είναι μια πολιτικά και κοινωνικά άβουλη οντότητα που επιδιώκει μηχανιστικά και μονοδιάστατα το μέγιστο ατομικό οικονομικό όφελος, αλλά τοποθετείται στο κέντρο της κοινωνικής και πολιτικής δράσης ως μετέχων και γεννήτορας αυτής.

Πρόκειται για μια κοινωνική και πολιτική θεώρηση, που σχετίζεται άμεσα με την έννοια της ελεύθερης πολιτικής βούληση που αποτελεί έναν από τους πυλώνες της κοσμοαντίληψης του Ρουσσώ. Καθώς η οργανική ένταξη του ατόμου στην κοινωνική ολότητα δεν επιτυγχάνεται μέσω της αυταρχικής επιβολής, αλλά αποτελεί αποτέλεσμα ελεύθερης επιλογής. Μια  ελεύθερη επιλογή ωστόσο που αποκτά δεσμευτικό χαρακτήρα για το άτομο, καθώς αυτή του η επιλογή τον καθιστά ταυτόχρονα δημιουργό της τύχης του αλλά και τον αναγκάζει να υπακούει στο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο του οποίου είναι συν-διαμορφωτής. Σε αυτό το σημείο ο  Ρουσσώ , αναδεικνύει την διττή πλευρά της ατομικότητας, δεδομένου ότι η ελεύθερη επιλογή κοινωνικής ένταξης και συμμετοχής στις συλλογικές υποθέσεις, έχει ως ανάλογη απόρροια την πειθάρχηση στους κοινωνικούς και πολιτικούς κανόνες που θεσπίζονται από την κοινωνική συλλογικότητα, στην οποία το άτομο ελεύθερα έχει επιλέξει να συμμετάσχει.

 

Β. Η μαρξική ανάγνωση της αντίληψης του Rousseau για το κράτος και την πολιτική

 

Η διαλεκτική του Ρουσσώ , που κατανοεί σε ικανό βαθμό την ιστορική σχέση ατομικού-συλλογικού, όπως και η επιμονή του στην πραγμάτωση της ελεύθερης ατομικής βούλησης ως όρο για την πραγμάτωση του κοινού καλού, αποτέλεσαν σπέρματα που γονιμοποίησαν καίριες πλευρές της μαρξικής σκέψης όπως αυτή εκφέρεται σε ζητήματα που αφορούν στους τρόπους και στην μεθοδολογία κοινωνικής και πολιτικής συγκρότησης της ανθρώπινης κοινωνίας. Δεδομένου ότι το μαρξικό θεωρητικό και πολιτικό πλαίσιο, επιχειρεί επίσης μια πρωτόγνωρη προσπάθεια να ανανεώσει και να προσδώσει νέο νοηματικό πλαίσιο στην σχέση ατόμου-κοινωνίας, ανατρέποντας πλήρως την καθεστηκυία αντίληψη που κατανοούσε το άτομο μονοδιάστατα ως μια μονάδα που επεδίωκε με κάθε μέσο και τρόπο την μεγιστοποίηση του ατομικού οικονομικού της οφέλους. Σε αυτήν την μαρξική ιστορική απόπειρα ο Ρουσσώ αποτέλεσε μια από τις πηγές και τους γεννήτορες, του μαρξικού κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου αρχών.

Ωστόσο δεν πρέπει να θεωρηθεί πως η μαρξική αντίληψη για τον τρόπο συγκρότησης της κοινωνίας και του κράτους ταυτίζεται με αυτή του Ρουσσώ, καθώς υφίστανται σημαντικές διαφορές , αποτέλεσμα της περαιτέρω εμβάθυνσης και επέκτασης της πρωτογενούς σκέψης του Ρουσσώ από τον ίδιο τον Καρλ Μαρξ. Οι σημαντικές  διαφορές αφορούν τόσο στον τρόπο κατανόησης του κράτους από τον Μαρξ, ο οποίος σε αντιδιαστολή με τον Ρουσσώ, δεν κατανοεί το κράτος ως εκφραστή του κοινωνικού όλου, ως μια ουδέτερη οντότητα που υπέρκειται των κοινωνικών και οικονομικών υποθέσεων, αλλά ως πυρηνικό και κυρίαρχό μέσο της βούλησης των κατεχόντων την οικονομική και πολιτική εξουσία. Ενώ δηλαδή ο Ρουσσώ, κατανοεί την κρατική εξουσία ως αυταπόδεικτα υγιής εξουσία, δεδομένου ότι αυτή είναι προϊόν της ελεύθερης ατομικής άρα και συλλογικής βούλησης, ο Μαρξ κατανοώντας την δυναμική της κοινωνικής και οικονομικής εξέλιξης, αποκαθηλώνει το κράτος  άρα και τα νομικά, πολιτικά και κοινωνικά του αποτελέσματα από τον θώκο του αλάθητου, και το εντάσσει μέσα στο «καυτό πλαίσιο» των κοινωνικών και οικονομικών ανταγωνισμών.

Αυτή ακριβώς η μαρξική συνεισφορά στην κοινωνική και πολιτική θεώρηση του κόσμου, είναι που επιδρά καθοριστικά και στον τρόπο που ο Μαρξ κατανοεί την σχέση ατομικού-συλλογικού στα πλαίσιο μιας οργανωμένης κοινωνίας. Εδώ ο Μαρξ όπως και ο Ρουσσώ, «διαβάζει» διαλεκτικά αυτήν την σχέση, ως μια δυναμική ιστορική σχέση που αλλάζει συνεχώς και ανατρέπει και ολοκληρωτικά αν χρειαστεί, το παγιωμένο κοινωνικό , πολιτικό και οικονομικό status quo. Η μαρξική ανάγνωση αυτής της σχέσης εδράζεται επιπρόσθετα στην μαρξική θέση ότι τα άτομα λειτουργούν μέσα στα πλαίσια μιας ταξικής, καπιταλιστικής άρα ανταγωνιστικής κοινωνίας, όπου τα άτομα αποτελούν οργανικά μέρη της τάξης τους, της οποίας η θέση τον κοινωνικό και οικονομικό ανταγωνισμό καθορίζεται από την θέση της στην παραγωγή και από την κατοχή ή μη μέσων παραγωγής.

Σε αυτό το σημείο παρατηρούμε την εξέλιξη της σκέψης του Ρουσσώ, καθώς ο Μαρξ εντάσσει το άτομο στα πλαίσια μιας καπιταλιστικής κοινωνίας όπου η οικονομική εξουσία αποτελεί κτήμα των κατεχόντων των μέσων παραγωγής, ενώ το κράτος ως φορέας της πολιτικής εξουσίας αποτελεί οργανική έκφραση των συμφερόντων της άρχουσας τάξης, η οποία αξιοποιεί το κράτος και την κρατική εξουσία για να  διαιωνίζει την οικονομική άρα και κοινωνική κυριαρχία της. Ο Μαρξ αξιοποιεί πλήρως την διαλεκτική του Ρουσσώ, στο ζήτημα άτομο-κοινωνία, καθώς εκτιμά ότι η απελευθέρωση του ατόμου από τα δεσμά της καπιταλιστικής κοινωνίας, μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της συλλογικής απελευθέρωσης από αυτά. Αναφέρεται δηλαδή σε μια ολιστικά κοινωνική απελευθέρωση όπου το άτομο μετέχει σε αυτή ως ενεργών υποκείμενο.

Σε αυτό ακριβώς το σημείο αναδύεται και αναδεικνύεται ο ρόλος του ατόμου ως οργανικό μέρος μιας συλλογικότητας που επιλέγει την ανατροπή της καθεστηκυία τάξης, στοχεύοντας στην κοινωνική απελευθέρωση άρα και στην ατομική απελευθέρωση από τα κοινωνικά και οικονομικά δεσμά που επιβάλλονται από την υφιστάμενη πολιτική και οικονομική εξουσία. Σε αυτή την πορεία, το κράτος ως πολιτική και κοινωνική έκφραση της οικονομικής ηγεμονίας της άρχουσας τάξης, σύμφωνα με το Μαρξ πρέπει να καταστραφεί και να αντικατασταθεί από ένα νέο κράτος. Ένα νέο κράτος φορέας της νέας πολιτικής εξουσίας αποτέλεσμα της επαναστατικής διαδικασίας, που ωστόσο οφείλει και αυτό να αυτοκαταστραφεί να «μαραθεί» όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά ο Μαρξ, όταν πια θα εκλείπουν οι λόγοι επιστροφής στην πρότερη πολιτική, κοινωνική και οικονομική κατάσταση.                       

Στην κοινωνία που περιγράφει ο Μαρξ, στην κομμουνιστική κοινωνία, η ελευθερία ατομική και συλλογική αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της, τα βασικό συστατικό της που καθορίζει το όλο του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού πλαισίου που εγκαθιδρύεται. Μια κοινωνία όπου το άτομο από άβουλο υποδοχέα των αποφάσεων της κρατικής εξουσίας, μετουσιώνεται σε κύριο γεννήτορα και εκφραστή αυτής, μετέχοντας ισότιμα στην λήψη και στην εφαρμογή των πολιτικών αποφάσεων. Από αυτή την σκοπιά η ελεύθερη ατομική βούληση εκφράζεται μέσα στης ελεύθερης συλλογικής βούλησης, επιδρώντας σε αυτή αλλά και δεχόμενη η ίδια επιδράσεις από την τελευταία, στο πλαίσιο μιας σχέσης, της οποίας η δυναμική αλλάζει την ανθρώπινη ιστορία.

Πρόκειται για μια κοινωνία όπου το κρατικό προνόμιο της πολιτικής εξουσίας, μετασχηματίζεται σε αυτονόητο ατομικό και συλλογικό δικαίωμα το οποίο διαχέεται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της κοινωνικής ολότητας. Αλλάζοντας δραματικά τόσο το άτομο όσο και την κοινωνία, αλλάζοντας ρηξικέλευθα τον τρόπο κατανόησης της πολιτικής, της οικονομίας, της ίδια της κοινωνικής εξέλιξης και πορείας στα πλαίσια του ιστορικού χρόνου. Από αυτή την σκοπιά η μαρξική θεώρηση της κοινωνίας, του ατόμου και του κράτους, εδράζεται στο αρχετυπικό μαρξιστικό πλαίσιο που αφορά στον διαρκή επαναστατικό μετασχηματισμό, των κοινωνικών , πολιτικών και οικονομικών σχέσεων στην κατεύθυνση ολιστικής κοινωνικής οικειοποίησης της ελευθερίας ως μονόδρομη συνθήκη για την υπηρέτηση του κοινωνικού καλού για την πλήρη και επαρκή ικανοποίηση του συνόλου των κοινωνικών αναγκών.

 

Αντί επιλόγου

 

Δύο διαφορετικοί  δρόμοι. Δύο διαφορετικές εποχές. Δύο διαφορετικοί διανοητές της της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Ρουσσώ ως γέννημα αλλά και διαμορφωτής της σκέψης του διαφωτισμού, παραδίδει το νήμα της πολιτικής του σκέψης στον μεταγενέστερο Μαρξ. Ο Ρουσσώ αναμετρήθηκε με τα κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας που προσπαθούσε να απαλλαγεί από την θεοκρατία, από τον αυταρχισμό και τον ολοκληρωτισμό της φεουδαρχίας. Ο Μαρξ εκλήθη να αναμετρηθεί με μια κοινωνία που αποτινάσσοντας τα φεουδαρχικά και θεοκρατικά δεσμά, ήρθε αντιμέτωπη με το ασφυκτικό ,ολοκληρωτικό πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Ο μεν Ρουσσώ αποπειράθηκε να περιγράψει μια κοινωνία όπου το άτομο θα περάσει από το καθεστώς της άβουλης υποταγής σε μια κατάσταση ενεργούς συμμετοχής στις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, αναδεικνύοντας το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης σε καθοριστικό και πρωταρχικό. Ενώ ο Μαρξ κατανοώντας τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής κοινωνίας, αποπειράθηκε να τον αποκαλύψει προτείνοντας την επαναστατική υπέρβασή της προς μια κοινωνίας ατομικής και συλλογικής ελευθερίας. Όπου η ατομική ελευθερία θα τροφοδοτεί και θα αλλάζει τους όρους πραγμάτωσης της συλλογικής κοινωνικής ελευθερίας.

Ο Ρουσσώ υπήρξε από αυτούς που γονιμοποίησαν την μαρξική σκέψη και της έδωσαν την δυνατότητα να χαρτογραφήσει νέους κόσμους στην καθολική κατανόηση της κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας. Ο Μαρξ στην πορεία του προς την άρθρωση μιας ολιστικής κοινωνικής και πολιτικής πρότασης επαναστατικής ανατροπής του καπιταλιστικού κοινωνικό-οικονομικού υποδείγματος , περπάτησε στους δρόμους που περπάτησε και ο Ρουσσώ, αφήνοντας ένα εξαιρετικά ευδιάκριτο χνάρι που άλλαξε τον ρου της κοινωνικής και πολιτικής σκέψης.

 

 

 Ενδεικτική βιβλιογραφία

 

 

  1. Ζαν-Ζακ Ρουσσώ , Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1992
  2. Άλφρεντ Μάνφρεντ, Ρουσό, Μάρα , Ροβιεσπέρος μορφές της Γαλλικής Επανάστασης, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989
  3. Χέρμπερτ Μαρκούζε, Λόγος και επανάσταση,  εκδόσεις ύψιλον
  4. Κάρλ Μάρξ «Μαθηματικά και Φιλοσοφικά χειρόγραφα» Εκδόσεις Γλάρος
  5. Martin Carnoy « Κράτος και Πολιτική Θεωρία» εκδόσεις Οδυσσέας

 

 

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *